Ο Κώστας Ρωμαίος που ασχολήθηκε με αγάπη και εμβρίθεια με τον Λαϊκό μας πολιτισμό παρατηρεί :
« Η Θράκη από όλες τις άλλες μεγάλες περιοχές του ελληνικού χώρου, έχει τις πληρέστερες και τις αρχαϊκότερες μορφές ελληνικής λατρείας » και στη συνέχεια διαπιστώνει ότι :
« Ενώ έχουμε στη διάθεσή μας πλούσιες και σπουδές πληροφορίες, όλες αυτές παραμένουν σχεδόν ανεκμετάλλευτες ».
Και τα δύο σχόλια, νομίζω, ανταποκρίνονται στην κρατούσα κατάσταση. Για τούτον ακριβώς το λόγο και οι εξαιρέσεις αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα.
Θα περιοριστώ σε κάποιες πληροφορίες και σκέψεις που συνδέονται με τη σχέση λογοτεχνίας και θρακικής λαογραφίας, και ιδιαίτερα με την Τζαμάλα, όπως τη μελέτησα και την παρουσίασα παλιότερα.
Θα ξεκινήσουμε με μια χαρακτηριστική περιγραφή από τη Λήδα Καζαντζάκη της Τζαμάλας.
Το έθιμο «Δηλώνει την αναγέννηση της φύσης μετά από τη μακρά χειμερία νάρκη της. Το όνομά του κατάγεται, σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, από την αραβική λέξη τζαμάλα, που σημαίνει καμήλα. Και συμβολίζει μαζί με την αρκούδα σε όλες τις ζωομορφικές μεταμορφώσεις των Βαλκανίων τη γονιμότητα. Στο λαϊκό αυτό δρώμενο οι γεωργοί συνήθιζαν να φτιάχνουν ένα σκελετό από ξύλα κι ένα κοντάρι που κατέληγε στο κεφάλι ενός αλόγου ή βοδιού με δόντια. Το κάλυπταν με προβιές και ένα χαλί στολισμένο με χάντρες και τοποθετούσαν πάνω του ένα ομοίωμα παιδιού. Τέσσερεις άνδρες κρύβονταν από κάτω και το κινούσαν μαζί με τον τζαμαλέρη στην κορυφή του, περνώντας από τα σπίτια του χωριού ευχόμενοι καλή χρονιά, καλή σοδειά. Ενώ οι μπακάληδες άδειαζαν στο πέρασμά της σακιά με σπόρους και δημητριακά» (Η ΑΥΓΗ 17/3/21).
*
Μιλώντας και γράφοντας σε διάφορες περιστάσεις για τη Θράκη και τον πνευματικό πλούτο της, ένα συχνό συμπέρασμα και πόρισμα είναι στενή σχέση της θρακικής λογοτεχνίας με το λαϊκό πολιτισμό της Θράκης. Οι δύο κύριοι εκπρόσωποι της Θρακικής Αναγέννησης στο χώρο του νεοελληνικού λόγου, ο Γεώργιος Βιζυηνός και ο Κώστας Βάρναλης, στα λογοτεχνήματά τους αλλά και σε άλλα κείμενά τους παρουσιάζουν τη Θράκη όπως την έζησαν, προτού και οι δύο κατεβούν στην Αθήνα.
Στη μεταπολεμική Δυτική Θράκη, ιδιαίτερα στην Ξάνθη δραστηριοποιούνται δύο πρόσωπα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην σύζευξη λογοτεχνίας και λαογραφίας.
Η Κατίνα Βέικου Σεραμέτη (1912 – 1989 ) πρόσφυγας από τους Επιβάτες της ανατολικής Θράκης, ρίζωσε στην Ξάνθη και από το 1952, εκτός από τη λογοτεχνία, ασχολήθηκε ουσιαστικά με τη λαογραφία, δημοσιεύοντας σημαντικές μελέτες που αναφέρονται κυρίως στη Θράκη. Μέσα από τη Φιλοπρόοδη Ένωση Ξάνθης συντέλεσε στη συλλογή λαογραφικού υλικού και στο στήσιμο του Λαογραφικού Μουσείου της Ξάνθης.
Ο Στέφανος Ιωαννίδης ( 1923 – 2001) γέννημα θρέμμα της Ξάνθης, ήταν ο στυλοβάτης του πολιτιστικού και πνευματικού κινήματος στην περιοχή, όντας για τριάντα χρόνια εκδότης του περιοδικού «Θρακικά Χρονικά», στο οποίο δημοσιεύτηκαν πολλές λαογραφικές εργασίες.
Η Κατίνα Βέικου Σεραμέτη ασχολήθηκε με τη λαογραφία και των Επιβατών και της Ξάνθης. Ανάμεσα στα άλλα, έγραψε σχετικά με την Τζαμάλα στους Επιβάτες της Ανατολικής Θράκης. Στην εργασία της «Επιβάτες, Εικόνες που δε σβήνουν» Ιστορία – ήθη και έθιμα – γλωσσάριο – Πρώτο βραβείο της «Γλωσσικής εν Αθήναις Εταιρείας» της Ακαδημίας Αθηνών γίνεται αναφορά στο έθιμο της Τζαμάλας, το 1952. Η εργασία αυτή τυπώνεται δέκα χρόνια μετά το 1961 στο «Αρχείον του Θρακικού Λαογραφικού Θησαυρού». Στις σελίδες 204 – 205 υπάρχει αναφορά στην Τζαμάλα.
Προσωπικά, αφού μελέτησα την περιγραφή της Κατίνας Βέικου Σεραμέτη, έγραψα και δημοσίευσα την εργασία «Η Τζαμάλα (Λαογραφικές εικόνες) Αναπαράσταση του εθίμου» στο περιοδικό «Θρακικά Χρονικά», τευχότομος 33 του 1977, σελ. 103 – 107.
Προσπάθησα, με βάση την περιγραφή της Σεραμέτη και όσα ήξερα και φαντάστηκα, να στήσω ένα θεατρικό έργο, το οποίο παρουσιάστηκε στις Θρακικές Λαογραφικές Εορτές εκείνης της χρονιάς. Το έργο χωρίζεται σε τρεις πράξεις και καταλήγει με την περιφορά της Τζαμάλας σε όλο το χωριό.
Ένα ιδιαίτερο σημείο που ξεχωρίζω, είναι η αντιπαράθεση των γεωργών και των ψαράδων, των στεριανών και των θαλασσινών. Το έθιμο της Τζαμάλας γίνεται του Αγίου Δημητρίου και σχετίζεται με τις γεωργικές εργασίες της σποράς, η Θράκη όμως έχει πολλές παραθαλάσσιες περιοχές, οπότε υπάρχει και η αντιπαράθεση ξηράς και θάλασσας.
Το έθιμο της Τζαμάλας το 1928 απαγορεύθηκε γιατί ρίχθηκε μια γλάστρα και παρά λίγο να γίνει μεγάλο κακό.
Στους Νέους Επιβάτες του Θερμαϊκού το 2013 μετά από πολλά χρόνια ο Ιστορικός και Λαογραφικός σύλλογος «Επιβάτες στους Αιώνες» οργάνωσαν το έθιμο. Και σε άλλες περιοχές που ζουν ανατολικοθρακιώτες έχουμε τα τελευταία χρόνια αναβίωση του εθίμου.
Θα είχε πολύ ενδιαφέρον να μιλήσουμε για τη θαλασσινή Θράκη που προαναφέραμε. Δύο παραδείγματα:
Η Κατίνα Βέικου Σεραμέτη σε πολλά ποιήματά της μιλά για τις Χαμένες πατρίδες και τη θάλασσα. Ιδιαίτερα παραπέμπω στην εργασία της «Η Θάλασσα στο χωριό μου» (Θρακικά Χρονικά, τ. 14, 1964, σελ. 115 – 124).
Στη «Θρακική Επετηρίδα» που εκδιδόταν στην Κομοτηνή από τον Μορφωτικό Όμιλο δημοσίευσα την εργασία «Ναυτική Ιστορία της Θράκης», 8ος τόμος, 1991 (σελ. 239 – 252) και σε Ανάτυπο.
* Η Θράκη – αρχαίος κήπος εθίμων…
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, 2023 / Ιανουάριος 2024
