1821 το Δίλημμα: Επανάσταση ή Μεταρρύθμιση;
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΑ 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ 1821

(1)

Του Θανάση Μουσόπουλου

     Ένα ερώτημα που με την ευκαιρία των διακοσίων χρόνων από τον Αγώνα του 1821 κυριαρχεί στη σκέψη μου είναι αν είχε τα χαρακτηριστικά Επανάστασης ή Μεταρρύθμισης, πώς έβλεπαν την έγερση οι Έλληνες, τι περίμεναν. Το ζήτημα αυτό μπορούμε να το προσεγγίσουμε από πολλές πλευρές, εδώ θα μιλήσουμε από ιστορική και από πολιτική πλευρά.

    Σε παλιότερα κείμενά μου, προσπάθησα να διακρίνω γενικότερα τις δύο αυτές έννοιες («Πολιτικοί στοχασμοί ενός μη πολιτικού» (2015) και «Επανάσταση ή Μεταρρύθμιση» (2017). Ενώ στο άρθρο «Θράκη και Επανάσταση του 1821» (Δρόμος της Αριστεράς, 7/11/2020) έθιξα σύντομα το ζήτημα.

  Στο πρόσφατο αυτό  κείμενο  για την Επανάσταση του 1821 στη Θράκη γράφω: «Μιλώντας για το 1821 οφείλω να διερευνήσω τη σχέση μεταξύ Επανάστασης και Μεταρρύθμισης, γιατί  συχνά συγχέουμε τους δύο όρους. Ο Λένιν ηγέτης της προ αιώνος Ρωσικής επανάστασης γράφει: «οι μεταρρυθμίσεις είναι παραχωρήσεις που αποσπώνται από την κυρίαρχη τάξη, ενώ διατηρείται η κυριαρχία της, [ενώ] η επανάσταση είναι η ανατροπή της κυρίαρχης τάξης». Προβαίνω σε αυτή τη διευκρίνιση, γιατί πολλοί στα (προ)επαναστατικά χρόνια και  αργότερα φαίνεται ότι προτιμούσαν μεταρρυθμιστικές κινήσεις και όχι επανάσταση – ουσιαστική αλλαγή της δομής. Είναι ένα ζήτημα που οφείλουμε να φωτίσουμε κατά τους εορτασμούς των διακοσίων χρόνων».

  Στο παρόν κείμενο εισαγωγικά θα προσεγγίσουμε γενικά τη σχέση Επανάστασης και Μεταρρύθμισης, ενώ στο κύριο μέρος του άρθρου θα επικεντρώσω το ενδιαφέρον μου στον Αγώνα του 1821.

*

    ‘Οσον αφορά το γενικότερο, διαχρονικό σαφώς, ερώτημα χρησιμοποιώ στοιχεία από το παλιότερο  ομότιτλο κείμενό μου:

    Ο τρόπος αλλαγής του κόσμου είναι το διαρκές ζητούμενο, πολύ περισσότερο στις μέρες μας – στην Ελλάδα βεβαίως, αλλά και σ’ ολόκληρο τον πλανήτη. Ζητάμε αλλαγές σε διάφορους τομείς, διαφωνούμε με αλλαγές που προτείνονται – λες και όλα είναι τέλεια και δεν πρέπει να τα μεταβάλουμε. Το ζήτημα είναι τι να αλλάξει, με ποιο τρόπο, υπάρχει ‘τέλος’ στις αλλαγές. Συχνά, μάλιστα, τίθεται το δίλημμα Επανάσταση ή  Μεταρρύθμιση.

[…] Ο ομότιμος σήμερα Καθηγητής του Πάντειου Πανεπιστημίου Γ. Ρούσης σχολιάζοντας την άποψη του Λένιν που προαναφέραμε σημειώνει: «Αυτή η τελευταία πέρα από την ειρηνική ή ένοπλη μορφή που μπορεί να προσλάβει, η οποία αρχικά τουλάχιστον τόσο στη Γαλλική Επανάσταση του 1789 όσο και στη Ρώσικη του 1917 ήταν ειρηνική, δεν μπορεί παρά να είναι πάντοτε βίαιη, υπό την έννοια ότι η αστική τάξη δεν πρόκειται να παραδώσει με τη βούλησή της την εξουσία και τα πλούτη της».

  Παρατηρούσα σχετικά ότι η έννοια της βίας (πραγματικής ή σε συμβολικό επίπεδο) ενυπάρχει σε κάθε μεταβολή / μετατροπή.  Φρονώ ότι ενώ η μεταρρύθμιση και η επανάσταση είναι αντίθετες μεταξύ τους έννοιες, όμως κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις είναι συμπληρωματικές, στο βαθμό που οι μεταρρυθμίσεις και η πάλη γι’ αυτές εντάσσονται στην πράξη σε μια επαναστατική στρατηγική.

   Κλείνοντας θα αναφερθούμε από καθαρά ιστορική άποψη στην έννοια της Επανάστασης, που συνδέεται με την έννοια της δομής.  Δομή ονομάζεται στην ιστορία το σύνολο των στοιχείων μιας ιστορικής πραγματικότητας στις αμοιβαίες επιδράσεις και εξαρτήσεις τους. Στην ιστορική κοινωνία η δομή περιέχει τρία στοιχεία: οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό. Η ανατροπή της δομής που υπήρχε από μια νέα δομή λέγεται επανάσταση, και μπορεί να είναι πολιτική, αγροτική, τεχνική, επιστημονική, δημογραφική. Άλλοτε είναι σιωπηλή, άλλοτε είναι βίαιη.

*   Οι ιστορικοί που ασχολήθηκαν και ασχολούνται με την Επανάσταση του 1821, στηριγμένοι σε πρωτογενείς πηγές, διατυπώνουν ποικίλες απόψεις και εκτιμήσεις σχετικά με το βαθύτερο νόημα του Αγώνα του ελληνικού λαού κατά την περίοδο της παλιγγενεσίας. Σε κάθε εποχή , βέβαια, υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις. Οι προσεγγίσεις επίσης έχουν διαφορετική αφετηρία (κοινωνιολογική, οικονομική, πολιτιστική),  τα συμπεράσματα όμως μπορεί να συγκλίνουν.

   Θα κάνουμε ένα άλμα στην μεταβυζαντινή εποχή και στην πρώιμη οθωμανοκρατία. Το Ελληνικό Γένος, οι Ρωμιοί, όπως λέγονται, δεν ήταν βέβαια ένα ενιαίο σύνολο όσον αφορά την αντιμετώπιση των διαφόρων προβλημάτων. Στο έργο του π. Γεώργιου Μεταλληνού «Τουρκοκρατία» (1988) διαβάζουμε για το τραγικό δίλημμα απέναντι στον κατακτητή: Συνύπαρξη ή Αντίσταση. Προηγήθηκε ο διχασμός σε Ενωτικούς και Ανθενωτικούς. Μ’ άλλα λόγια, το πρόβλημα που προσπαθούμε να δούμε έχει ιστορικότητα. Από την περίοδο ήδη των Σταυροφοριών και της Φραγκοκρατίας έχουμε ανάλογα διλημματικά / διχαστικά φαινόμενα. Στην Τουρκοκρατία, άλλοι ήθελαν τη σύγκρουση και άλλοι ακολουθούσαν την πολιτική του κατευνασμού του κατακτητή.

   Οι δύο πλευρές: «Η μεταβολή θα ερχόταν χωρίς επανάσταση, αλλά με τη βαθμιαία εσωτερική  διάβρωση του κράτους και την αθόρυβη μεταλλαγή του […] Το πνεύμα της αντίστασης έτρεφε η πίστη στη δυνατότητα ανάστασης του Γένους, που δεν έσβησε ποτέ στο λαό. Το πνεύμα αυτό συντηρεί όχι τόσο το έλλογο, αλλά το ηρωικό στοιχείο της συνείδησης, που οδηγεί πάντα στην επιλογή των δυναμικών λύσεων».

  Ο αείμνηστος συγγραφέας παραθέτει πολλά στοιχεία, που τεκμηριώνουν τις απόψεις του. Σημειώνει: «Ο εκκλησιαστικός χώρος δεν έχει να δείξει εκπροσώπους μόνο της πολιτικής της περιορισμένης “συνεργασίας“, αλλά και στην πλευρά της αντίστασης».

  Ενδιαφέρον παρουσιάζει, τέλος, το κεφάλαιο «Από τη Ρωμαίικη Οικουμένη στο Εθνικό κράτος» που περιγράφει το στόχο της Ελληνικής Επανάστασης. Περιορίζομαι εδώ σε λίγες χαρακτηριστικές φράσεις του π. Γ. Μεταλληνού: «Ό,τι είχε χάσει, ονειρευόταν το Γένος να ξαναποκτήσει […] Το “ποθούμενο“ ήταν η ανάσταση όλων  των υπόδουλων στην Τουρκία ορθοδόξων και όχι η εθνικιστική κατάτμησή τους σε συμβατικές κρατικοεθνικές ενότητες, με βάση τη γλώσσα. Το τελευταίο, αντίθετα, ήταν το σχέδιο των Δυτικών Δυνάμεων».

(συνεχίζεται)

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, παραμονές 25 ΜΑΡΤΗ 2021