ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ

Εισήγηση του Θανάση Μουσόπουλου

ΞΑΝΘΗ, 28 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2023 – «Π» ΙΘΤ&Π

Είμαι ιδιαίτερα χαρούμενος για την αρχική σύλληψη της ιδέας και για την πραγματοποίηση τούτης της εκδήλωσης. Εδώ και πενήντα χρόνια ασχολούμαι με τη Λογοτεχνία της Θράκης, συγκεντρώνοντας στοιχεία και δημοσιεύοντας σχετικές εργασίες, με καθοριστική της πορείας μου τη «Συνοπτική Ιστορίας Θρακικής Λογοτεχνίας» που δημοσιεύθηκε το 1982 στον τρίτο τόμο της «Θρακικής Επετηρίδας» του Μορφωτικού Ομίλου Κομοτηνής, καθώς και σε σχετικό ανάτυπο (σελ. 175 – 215).

Ευχαριστώ τον Γιώργο Χατζηθεοφάνους, την Πηνελόπη Καμπάκη Βουγιουκλή και τον Ανδρέα Ματζάκο για τη συνεργασία μας και όλους τους λογοτέχνες και λογοτέχνιδες της Θράκης που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμά μας. Εύχομαι ελπίζω στη συνέχεια του σημερινού εγχειρήματος και στη διεύρυνσή του στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης.

Μιλώντας με θέμα την «Εισαγωγή στη Λογοτεχνία της Θράκης», θα με συγχωρήσετε για τη σφαιρική και διαχρονική προσέγγιση του θέματός μας.

Στην αρχαία εποχή, η Θράκη εκτεινόταν βόρεια του Ολύμπου μεταξύ του ποταμού Δούναβη στο Βορρά και του Αιγαίου στο νότο, στην ανατολή της Μαύρης Θάλασσας και της Προποντίδας. Η έκταση αυτή με την πάροδο του χρόνου περιορίζεται.

Στον ενιαίο χώρο της Θράκης η παρουσία του ανθρώπου χάνεται χιλιάδες χρόνια πριν από τη γέννηση του Χριστού. Στα ιστορικά χρόνια η ζωή και ο πολιτισμός, όπως αποτυπώνονται στον Όμηρο και στους κλασικούς ποιητές και πεζογράφους, είναι αναπτυγμένα σε οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο.

Ο εκχριστιανισμός των κατοίκων και η ανάδειξη της Κωνσταντινούπολης το 330 μ.Χ. σε πρωτεύουσα της ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας – της Βυζαντινής Οικουμένης, για έντεκα αιώνες καθιστούν τη Θράκη το κέντρο του κόσμου.

Ο ενιαίος χώρος της Θράκης από τον 14ο αιώνα υποτάσσεται στους Οθωμανούς. Οι πρώτοι αιώνες ήταν σκοτεινοί και δύσκολοι. Αντίθετα, ο 18ος και ο 19ος ήταν αιώνες οικονομικής και πολιτιστικής ακμής. Ο Λόγιος και Λαϊκός πολιτισμός της Θράκης σ’ όλη τη διάρκεια της Οθωμανικής κατοχής διασώζεται και αναπτύσσεται. Τα αστικά κέντρα της Θράκης, κυρίως η Κωνσταντινούπολη, η Αδριανούπολη, η Φιλιππούπολη με τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, με τους κοσμογυρισμένους εμπόρους, τους μορφωμένους κληρικούς έγιναν οι εστίες για τη άνθηση. Δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Σημαντικός ήταν ο ρόλος των πολιτιστικών – φιλεκπαιδευτικών συλλόγων, ενώ η θέση της γυναίκας βελτιώνεται. Θέατρα, Ωδεία, Εφημερίδες και Περιοδικά συμπληρώνουν την εικόνα της ανάπτυξης της Θράκης. Η Βασιλεύουσα μέσα στις νέες συνθήκες και με τις ανάλογες «προσαρμογές» εξακολούθησε να αποτελεί το πνευματικό κέντρο της ενιαίας Θράκης.

Κάτω από όλα αυτά τα δεδομένα μπορούμε να μιλήσουμε για τη Θρακική Αναγέννηση κατά τον 19ο αιώνα. Μετά την δημιουργία του μικρού νεοελληνικού κράτους μετά την Επανάσταση, πολλοί λόγιοι φεύγουν από τη Θράκη και έρχονται στην Αθήνα, συνεχίζοντας το έργο τους.

Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα οι θεωρίες του γερμανού Ιάκωβου Φίλιππου Φαλμεράυερ (1790 – 1861) που ανακάτωσε την επιστήμη με την πολιτική, δημιούργησαν νέες καταστάσεις. Η βασική ιδέα του είναι ότι: «Το γένος των Ελλήνων έχει εξαφανιστεί από την Ευρώπη, γιατί στις φλέβες του Χριστιανικού πληθυσμού της Ελλάδας δε ρέει ούτε μια σταγόνα γνήσιου και καθαρού αίματος Ελλήνων». Έντονη ήταν η αντίδραση Ελλήνων και ξένων, που δημοσιεύουν πλήθος εργασιών που δείχνουν τη συνέχεια του ελληνικού πολιτισμού και τις αρχαιοελληνικές επιβιώσεις στο σύγχρονο πολιτισμό.

Οι θρακιώτες λογοτέχνες παρουσιάζουν τη Θράκη του 19ου αιώνα, τα προβλήματα του χώρου αυτού, τα έθιμα, τον τρόπο ζωής και σκέψης, τα διαλεκτολογικά στοιχεία στη γλώσσα. Διασκορπισμένοι στις πόλεις της ενιαίας Θράκης, σε πόλεις της ελεύθερης Ελλάδας – κυρίως στην Αθήνα, ή και σε χώρες του εξωτερικού, δούλεψαν αυτόνομα και αυθόρμητα, υπάρχουν όμως μεταξύ τους συγκλίσεις ή ομοιότητες. Η «Θρακική Σχολή» είναι ένα γενικό σχήμα, που περιλαμβάνει λογοτέχνες του 19ου αι. αλλά και τους δημιουργούς του 20ου αι. με ομοιότητες και διαφορές μεταξύ τους.

Ο 19ος αιώνας για την ενιαία Θράκη είναι ένα όριο πολυσήμαντο. Έχουμε, εκτός από τη Θρακική Αναγέννηση και την αρχή της διάσπασής της. Το 1878 αυθαίρετα ανακηρύσσεται αυτόνομη και το 1886 προσαρτάται η Βόρεια Θράκη/ Ανατολική Ρωμυλία στη Βουλγαρία. Αντίστοιχα, από τις Μεγάλες Δυνάμεις, στα 1923 η Ανατολική Θράκη παραχωρείται στην Τουρκία. Το 1/10 της Θράκης, η νοτιοδυτική στα 1920 ελευθερώνεται και ενσωματώνεται στην Ελλάδα.

Πολύ σχηματικά και ενδεικτικά θα αναφερθούμε στην Τέχνη του Λόγου της Θράκης κατά τον 19ο αιώνα στην ενιαία Θράκη και στους λογοτέχνες άνδρες και γυναίκες της εκατονταετηρίδας ελεύθερης Θράκης.

Η «Θρακική Σχολή» κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα περιλαμβάνει λογοτέχνες που έχουν τάσεις ανανέωσης, με διάθεση ψυχογραφίας ή κοινωνικής αντίληψης.

Δύο κολοσσοί του νεοελληνικού λόγου όχι μόνο κατάγονται αλλά και εκφράζουν τη Θρακική ψυχή. Ο Γεώργιος Βιζυηνός (1849 – 1896) από την Ανατολική Θράκη και ο Κώστας Βάρναλης (1883/4 – 1974) από την Ανατολική Ρωμυλία – Βόρεια Θράκη.

Κατά την ίδια περίοδο, μια πλειάδα λογοτεχνών και λογίων από τη βόρεια και ανατολική Θράκη παρουσιάζουν το πλούσιο έργο τους. (Αναφέρουμε ενδεικτικά: Ν. Ποριώτης, Απ. Μαμμέλης, Θ. Κατραπάνης, Μ. Φιλήντας, Ι. Ραυτόπουλος κ.ά). Πολλοί παραμένουν και δημιουργούν στη Θράκη, κάποιοι αναγκάζονται ή επιλέγουν να εγκατασταθούν στην ελεύθερη Ελλάδα.

Μεγάλη είναι επίσης η ομάδα των λογίων και λογοτεχνών της Κωνσταντινούπολης, πολλοί / πολλές σταδιακά εγκατέλειψαν ήδη από τον 19ο αιώνα και τον 20ο την Πόλη και εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα ή σε άλλες πόλεις. Αποτελούν μια διαφορετική παράδοση, μιλώ γι’ αυτούς στο (ανέκδοτο) βιβλίο μου «Τα Λόγια της Πόλης».

Αναφέρω ξεχωριστά τον λογοτέχνη Πολύδωρο Παπαχριστοδούλου (1886 – 1968) από τις Σαράντα Εκκλησιές που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διάσωση και προβολή της θρακικής ιστορίας και πολιτισμού μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και Έξοδο.

Ο εικοστός αιώνας ξεκινά με μια περιπετειώδη εικοσαετία, τον Θρακικό και Μακεδονικό αγώνα, τους βαλκανικούς πολέμους, τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τη βουλγαροκρατία της δυτικής Θράκης (1913 – 1919/20) που καταλήγει στην ενσωμάτωση της νοτιοδυτικής Θράκης στην Ελλάδα, καθώς και την ανιστόρητη απώλεια της Ανατολικής Θράκης.

Μια σειρά λογοτεχνών και λογίων γεννιόνται στην υπόδουλη Θράκη και έρχονται στην ελεύθερη Ελλάδα κυρίως με την αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών: Θ. Τζήμητρας, Μ. Λουντέμης, Έφη Πλιάτσικα Πανσελήνου, Ν. Κυτόπουλος, Ζ. Νάσιουτζικ, Τ. Αλαβέρας, Αντ. Ρωσίδης, Κ. Τοπούζης, Μ. Κολοζώφ Μαρκίδη κ.ά.

*

Μιλώντας για την τέχνη του λόγου στην τελευταία εκατονταετία αναφερόμαστε σε λογοτέχνες που γεννήθηκαν ή έζησαν στην ελεύθερη Θράκη μετά το 1920. Στις δημοσιεύσεις μου και στο αρχείο υπάρχουν αρκετά στοιχεία για τις περιοχές Έβρου και Ροδόπης, πολύ περισσότερα για την Ξάνθη. Η προετοιμασία και οργάνωση αυτής της σημαντικής εκδήλωσης μάς έδωσε την ευκαιρία να εμπλουτίσουμε τις γνώσεις μας. Απαιτείται αναμφίβολα περαιτέρω έρευνα.

Θα αναφερθώ σε κάποια δεδομένα, σύμφωνα με δημοσιευμένες εργασίες μου.

Από το χώρο του Έβρου ασχοληθήκαμε με τον Κώστα Θρακιώτη (1909 – 1994), Τριαντάφυλλο Πίττα (1912 – 1999), Σοφία Κλήμη Παναγιωτοπούλου (πέθανε το 2001), τη Δέσπω Καρούσου (Αλεξανδρούπολη (1939 -). Σε πολιτιστικές εκδηλώσεις τα τελευταία χρόνια στο Διδυμότειχο μίλησα για τους ποιητές που κατάγονται από την περιοχή Ιάσωνα Ιωαννίδη (1928 – 2010), Σωτήρη Χατζηπεντίδη (1928 – 1948), Τίτο Μανάκα (1934 – 2004), Βασίλη Σιναπίδη (1922 – 2018 ). Επίσης ο Αυγερινός Μαυριώτης (γεννήθηκε 1932 στο Αμόριο Διδυμοτείχου και ζει στην Αθήνα) και ο Γιάννης Ξανθούλης (από Αλεξανδρούπολη, γεννήθηκε το 1947, ζει στην Αθήνα). Αναφέρω την πολυτάλαντη ποιήτρια και δημιουργό Ιωάννα Φιλιππίδου (1953 – 1999) που επέλεξε τη φυγή. Από την Ροδόπη αναφέρουμε τον Αναστάση Βιστωνίτη (1952 -) και τον Μισέλ Φάις (1957) που ζούνε στην Αθήνα, ενώ πολλοί/πολλές είναι όσοι δραστηριοποιούνται στην περιοχή, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, τους οποίους συναντούμε σε πλήθος λογοτεχνικών εκδηλώσεων.

Ολοκληρώνω με την παράθεση κάποιων στοιχείων από την περιοχή Ξάνθης, με δημιουργούς που έφυγαν από τη ζωή.

Γεννημένος στην Ξάνθη το 1880 έζησε και σε άλλους τόπους ο Άργης Κόρακας (1880 – 1940) που είναι ο πρώτος γνωστός ξανθιώτης ποιητής. Στην Ξάνθη γεννήθηκε το 1912 ο ποιητής Γ. Ξ. Στογιαννίδης (πέθανε το 1994 στη Θεσσαλονίκη), ενώ από τους Επιβάτες της Ανατολικής Θράκης έζησε στην Ξάνθη ως το θάνατό της (1912 – 1989) η ποιήτρια, πεζογράφος και λαογράφος Κατίνα Βέικου – Σεραμέτη. Στην Ξάνθη γεννήθηκε ο οικουμενικός Μάνος Χατζιδάκις 1925 – 1994 και μικρός έφυγε στην Αθήνα, που όμως δεν ξέχασε την πατρίδα του. Στην Ξάνθη γεννήθηκαν και έζησαν ως το θάνατό τους ο Στέφανος Ιωαννίδης 1923 – 2001, σημαντικός λογοτέχνης και πνευματικός στυλοβάτης της μεταπολεμικής πνευματικής Ξάνθης, ο Ευάγγελος Λάμπρου 1927 – 1987 νομικός, ποιητής, δοκιμιογράφος και λόγιος και ο Σήφης Νικολαΐδης 1936 – 1988 δημοσιογράφος και πεζογράφος. Αναφέρω επίσης τον καθηγητή του Αριστοτέλειου Νίκο Ματσούκα που εκτός από τα θεολογικά έργα, ασχολήθηκε με τη λογοτεχνία και τους ποιητές Μενέλαο Καρυωτάκη και Γιώργο Κωτούλα. Τέλος, στην Ξάνθη έζησαν λίγα χρόνια της ζωής τους οι νεότεροι Μήτσος Ευθυμιάδης θεατρικός συγγραφέας και ο ποιητής Αλέξης Τραϊανός, που έφυγαν πρώιμα από τούτη τη ζωή.

 

Οι Ξανθιώτες και Ξανθιώτισσες δημιουργοί του λόγου που αναφέρθηκαν δεν είναι εν ζωή. Το έργο τους όμως αποτελεί μια ζωντανή αλυσίδα που συνεχίζεται με τόση ποικιλία και πλούτο στις μέρες μας.

 

*

Κλείνοντας, αφού σας ευχαριστήσω, θα ήθελα να πω ότι θεωρώ επιβεβλημένο στην Εκπαίδευσή μας, μέσα στο κεφάλαιο «Τοπική Ιστορία» να περιλάβουμε και την «Τοπική Λογοτεχνία».

Για να αγαπήσω ένα τόπο, οφείλω να γνωρίσω την ιστορία και τον πολιτισμό του.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2023