Είμαι ιδιαίτερα χαρούμενος και το θεωρώ τιμή, που συμμετέχω στην παρουσίαση του νέου έργου της αγαπητής συναδέλφου και (προ πολλών ετών) συνεργάτιδας μου Σοφίας Αυγέρη, που φέρει τον τίτλο «Ντουρντουβάκια: Έλληνες σε Βουλγαρικά Τάγματα Εργασίας (1941- 1944)», εκδομένο από τον Οίκο Σπανίδη.
Τα επιστημονικά της ενδιαφέροντα, οι σπουδές της οι μεταπτυχιακές και το διδακτορικό της Σοφίας έχουν στενότατη σχέση με την εφαρμογή της θεωρίας στην πράξη, καλύτερα, από την επιστημονική καθέδρα στο σχολικό έδρανο. Η Ιστορία βρίσκεται στο κέντρο των επιστημονικών της αναζητήσεων και μελετών.
Μου έκανε τρομερή εντύπωση από τις εργασίες της, ένα άρθρο δημοσιευμένο το 2012 με τίτλο «Τι είναι ο Φασισμός; Το διδάξαμε στα παιδιά μας;». Αναφέρεται στην υποστήριξη επί των ημερών μας νεοφασιστικών κομμάτων και ανάμεσα στα άλλα παρατηρεί: «Επειδή δυστυχώς στην εκπαίδευση δράττεις, έστω και μακροπρόθεσμα, ό,τι έσπειρες – και αυτό το γνωρίζει ο κάθε εκπαιδευτικός της τάξης – για κάθε έναν από εμάς που διδαχτήκαμε και διδάσκουμε Ιστορία τα τελευταία 30 χρόνια, αυτή η επιλογή δεν είναι ανερμήνευτη, αλλά αναμενόμενη μ’ έναν τρόπο καθαρά νομοτελειακό…».
Αναφέρω επίσης ένα πρόσφατο βιβλίο της από τις εκδόσεις Σπανίδη με τίτλο «Προφορικό και γραπτό υλικό σε διαλεκτικό και ιδιωματικό λόγο στη διδασκαλία της Ιστορίας» (2022, σελ. 186). Το έργο «βασίζεται στα δεδομένα που προέκυψαν μέσα από τη μεταδιδακτορική έρευνα που εκπονήθηκε κατά το χρονικό διάστημα 2020-21 υπό την επίβλεψη της κας Πηνελόπης Καμπάκη-Βουγιουκλή».
Σχετική είναι και η εργασία «Το ιστορικό δημοτικό τραγούδι ως οδηγός διδασκαλίας του ’21» που δημοσιεύθηκε με την ευκαιρία του εορτασμού των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 σε τόμο του ΔΠΘ και επιμελήθηκε η Π. Καμπάκη Βουγιουκλή.
Το παρουσιαζόμενο βιβλίο το γνωρίζω εδώ και δέκα χρόνια από την δημοσίευσή του στο διαδίκτυο, από το 24grammata.com.
Για τη δημοσίευση εκείνη ο Γιώργος Δαμιανός γράφει: «Το γεγονός ότι μετά από 70 έτη, τούτη η εργασία της Σοφίας Αυγέρη, είναι η πρώτη επιστημονική μελέτη, που παρουσιάζεται στο ελληνικό κοινό (εκτός από τις αξιοσημείωτες ιστοριοδιφικές απόπειρες και βιωματικές καταγραφές), δε μας γεμίζει χαρά και υπερηφάνεια, αλλά ενοχές και την ανάγκη να ζητήσουμε συγγνώμη από όλα τα ντουρντουβάκια που ξεχάστηκαν από τους περισπούδαστους απογόνους τους».
Η συγγραφέας αναφέρεται στον όρο ντουρνουβάκι, στη σημασία και στη χρήση του, καθώς και στις διάφορες μορφές αναγκαστικής εργασίας, αγγαρειών και ομηρίας, τα Τάγματα Εργασίας, κατά τα χρόνια της βουλγαρικής κατοχής 1941-1944. Γίνεται επίσης αναφορά για ανάλογα φαινόμενα κατά την περίοδο του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου.
Η συγγραφέας επίσης παρουσιάζει τι λένε οι Βούλγαροι για το ζήτημα: «Αυτό που η βουλγαρική ιστοριογραφία τονίζει εξαρχής είναι πως η Βουλγαρία έπρεπε να οργανώσει στις νεοαπελευθερωμένες περιοχές τη διοίκηση, την οικονομία και να φτιάξει συγκοινωνιακές υποδομές που θα ένωναν την περιοχή με την Παλιά Βουλγαρία».
Η Σοφία Αυγέρη παρουσιάζει τα συμπεράσματά της ύστερα από ενδελεχή μελέτη του ημερολογίου ενός νέου χριστιανού ελληνικής καταγωγής αδημοσίευτου, συνέντευξης ατόμου που υπηρέτησε στα τ.ε. μαρτυρίας μουσουλμάνου που υπηρέτησε στο βουλγαρικό στρατό ως μάχιμος, δύο χριστιανών που υπηρέτησαν ως ντουρντουβάκια και πολλών συζύγων και τέκνων ανδρών που υπηρετήσαν στα τ.ε και ως όμηροι αλλά και ηλικιωμένων από την πόλη και τα χωριά της Ξάνθης, ποικίλης εθνοτικής προέλευσης, γλώσσας και θρησκείας .
«Τα τελευταία χρόνια, σημειώνει η ερευνήτρια, παρατηρείται μια προσπάθεια από τα πάνω για την ανάδειξη του φαινομένου για λόγους που λίγο έχουν να κάνουν με την Επιστήμη», καταλήγοντας ότι «Το ενδιαφέρον που παρουσιάζει η μελέτη του από κάθε άποψη (ανθρωπολογική, εθνογραφική, γλωσσολογική κ.α.) είναι μεγάλο».
Ενδιαφέρον ξεχωριστό έχει το δεύτερο μέρος όπου παρουσιάζονται ερευνητικά δεδομένα που προήλθαν από την προσωπική ενασχόληση της Σοφίας με το ιστορικό αυτό ζήτημα και με αφορμή την εκπόνηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων προφορικής και τοπικής Ιστορίας με μαθητές λυκείων της Ξάνθης. Είναι πολύ σημαντικό αυτό που η ίδια προσθέτει: «Μαθητές σε ρόλο ερευνητή συνέλεξαν πλούσιο υλικό και αποτέλεσαν το έναυσμα για την περαιτέρω συλλογή στοιχείων μέσα από την λήψη συνεντεύξεων και τη συλλογή αρχειακού υλικού».
Θα μου επιτρέψετε στο τελευταίο μέρος της εισήγησής μου να μιλήσω προσωπικά, συνδέοντας με τη σχολική πράξη.
Για τα Ντουρτνουβάκια άκουγα στο σπίτι από μικρός. Στις αφηγήσεις για τον πόλεμο, την κατοχή, την αντίσταση οι γονείς μάς μιλούσαν για γεγονότα που έζησαν, αναφέροντας τον όρο αυτό – κι ό,τι καταλαβαίναμε…
Πολύ αργότερα ήρθαν τα διαβάσματα. Από την άποψη αυτή αναφέρω την εργασία του Αλέξανδρου Σβώλου «Για τη Μακεδονία και τη Θράκη» (εκδομένη το 1945) που τη διάβασα στη Δημοτική Βιβλιοθήκη και αναφέρεται στην «υποχρεωτική εργασία» και «ομηρία», σημειώνοντας «Ένα πράγμα είναι βέβαιο, ότι οι πρόσφυγες, που είχαν δοκιμάσει, οι πιο ηλικιωμένοι, τα ‘τάγματα εργασίας’ και την ομηρία, στην προηγούμενη βουλγαρική κατοχή (1916-18), έτρεμαν την ανάμνησή τους».
Για τα ντουρντουβάκια ενδιαφέρον παρουσιάζει το βιβλίο του Θωμά Εξάρχου «Ξάνθη 1941-44, Όμηροι Βουλγαρίας: Mια πρώτη συστηματική προσέγγιση, Ξάνθη, Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης, 2002, το οποίο πολλές φορές χρησιμοποίησα.
Η Σοφία Αυγέρη ενδιαφέρεται για την ιστορική πλευρά των θεμάτων και την ένταξη στη σχολική πράξη. Προσωπικά ενδιαφέρομαι για την αξιοποίηση και των λογοτεχνικών κειμένων.
Όταν επεξεργαζόμουν ένα Ημερολόγιο της Κατοχής του Ιωαννίδη που περιλαμβάνεται στο βιβλίο μου «Στέφανος Ιωαννίδης: ένας λογοτέχνης γεννιέται» (2010) ανέτρεξα σε πηγές για την Βουλγαρική Κατοχή. Αναφέρομαι σε λογοτεχνικά κείμενα του Ιωαννίδη που σχετίζονται με την εν λόγω περίοδο, κυρίως στο μυθιστόρημα «Τα Παιδιά των Πελαργών» (1965). Τώρα μας ενδιαφέρει το βιβλίο με δώδεκα διηγήματα «Οι πρώτες φλόγες» (1959), όπου το διήγημα «Ένα σακκί κούτσουρα» σχετίζεται με το θέμα. Ένα απόσπασμα μόνο:
«Σπρώχνονταν, ποιος πρώτος να προλάβει, να φύγει, να πάει να φάει μια μπουκιά ψωμί, να πηδήξει τούτη την μπόρα, μα και να γλυτώσει την πιο μεγάλη συφορά:
Μη τον πάρουν τρουντοβάκη» (sic). Και σε υποσημείωση σημειώνει: « Εργάτης στα καταναγκαστικά έργα».
Θα έλεγα ότι πρόκειται για την πρώτη (απ’ όσο ξέρω) λογοτεχνική αναφορά του όρου.
Στις μέρες μας αγαπητές φίλες θεραπαινίδες του λόγου, η Ελένη Δημητριάδου Εφραιμίδου στο αριστουργηματικό «Γκέρα» και η Ελένη Ανδρέου στο επίσης αριστουργηματικό «Τα αντικείμενα» αναφέρονται στη βουλγαρική κατοχή και στα ντουρνουβάκια. Επίσης η Όλγα Χαιροπούλου στη συναρπαστική νουβέλα της Ξάνθης «Ο άνδρας με το ρεπούμπλικο» μας ταξιδεύει στις βουλγαρικές κατοχές της Ξάνθης.
Ο Θεόδωρος Κ. Ορδουμποζάνης στο ενδιαφέρον ιστορικό του μυθιστόρημα για τη Θράκη «Οίκαδε…» (2022) αναφέρεται στα ντουρντουβάκια δίνοντας σε υποσημείωση κάποια στοιχεία. Ο συγγραφέας γεννήθηκε στη Σταυρούπολη Ξάνθης και ζει στην Αλεξανδρούπολη.
Τέλος, αναφέρω το πολυσέλιδο (816 σελίδων) μυθιστόρημα του σερραίου Δημήτρη Μπατσιούλα, «Τα Ντουρντουβάκια» (2011) – βιβλίο που δεν έχω στη διάθεσή μου.
Αγαπητή Σοφία Αυγέρη, σε συγχαίρω για το επιστημονικό και παιδαγωγικό σου έργο για τα Ντουρντουβάκια, αλλά και ευρύτερα. Φρονώ ότι στα πλαίσια της μελέτης Τοπικής Ιστορίας μπορούμε να εντάξουμε και την Λογοτεχνία του τόπου μας.
ΣΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2022
