Ελεύθερα Μαθήματα Θανάση Μουσόπουλου

Το δράμα είναι μια σύνθετη ποιητική δημιουργία που χρησιμοποιεί στοιχεία από την επική και τη λυρική ποίηση, ενώ συνοδεύεται από μουσική και όρχηση / χορό. Προήλθε από τα θρησκευτικά δρώμενα και συνδέθηκε με τις γιορτές του θεού Διονύσου. Από τις τελετές αυτές τον 6ο π.Χ. αι. περάσαμε στο δράμα, που συνδέθηκε με τις διάφορες γιορτές του Διονύσου : Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια, Μικρά ή κατ’ αγρούς Διονύσια, Λήναια και Ανθεστήρια. Οι γιορτές αυτές γίνονταν στα υπαίθρια θέατρα αρχικά της Αθήνας και αργότερα άλλων πόλεων, κατανεμημένες στους μήνες Δεκέμβριο – Απρίλιο κάθε χρόνου.

Τα είδη του δράματος είναι τρία : τραγωδία, σατυρικό δράμα και κωμωδία.

Η κωμωδία εστιάζει το ενδιαφέρον στο τυχαίο και στο επίκαιρο. Φέρνει την τέχνη στα καθημερινά, στα οικεία, στην πραγματικότητα. Αν η τραγωδία ήταν κόσμια, η κωμωδία ήταν κοσμική. Ακολούθησε την πορεία της κοινωνικής εξέλιξης, συνδεόμενη με την ακμή και την πτώση της δημοκρατίας.

Η λέξη κωμωδία προέρχεται από τη λέξη κώμος, που σημαίνει λαϊκή γιορτή με χοντρά αστεία, χορούς και τραγούδια. Τέτοιες γιορτές γίνονταν στο μάζεμα ή στο πάτημα των σταφυλιών, σύμβολου του Διονύσου. Ο κώμος περιελάμβανε την περιφορά του φαλλού, συνοδεία άσεμνων και πειρακτικών τραγουδιών – φαλλικά, τα χοντρά αστεία και πειράγματα επωνύμων.

Στα Μέγαρα και στη Σικελία υπάρχουν φάρσες και μίμοι. Στην Αττική, όμως, έχουμε την αυτονόμηση αυτού του λογοτεχνικού είδους.

Η Αρχαία Κωμωδία, 5ος π.Χ. αι. , είναι ανάμειξη φάρσας και σάτιρας, προσωπικής φανερής ή με υπονοούμενα. Στο μέσο της Αρχαίας Κωμωδίας έχουμε την παράβαση, οπότε ο χορός στρέφεται στους θεατές και κρίνει την πολιτική και κοινωνική κατάσταση της Αθήνας. Η παράβαση καταργείται όταν καταργούνται οι ελευθερίες του Αθηναϊκού λαού.

Κύριος εκπρόσωπος της αρχαίας κωμωδίας είναι ο Αριστοφάνης (445 – 385 π.Χ.), για τον οποίο ο Α. Γεωργοπαπαδάκος, σημειώνει: ‘καρπός της πολιτικής και πνευματικής ζωής των Αθηνών του 5ου π.Χ. αιώνα (…) είναι ένα μεθύσι χαράς και ένα ξέσπασμα ιερού ενθουσιασμού’ .

Οικονομικές και πολιτικές αιτίες συντέλεσαν τον 4ο αιώνα π.Χ. Μέση Κωμωδία και στη συνέχεια Νέα Κωμωδία στη φθορά και στην αλλαγή της. Κατ’ ουσίαν ο 4ος αι. είναι μια μεταβατική περίοδος, για να περάσουμε από την πολιτική στην καθημερινή ζωή, από το δημόσιο στο ιδιωτικό. Το χορικό μέρος – η παρουσία του λαού και της κοινής γνώμης μέσα στο δράμα – όσο περνάει ο καιρός περιορίζεται.

ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ (342 – 290 π.Χ.)

Ο Μένανδρος, όπως και η Νέα Κωμωδία την οποία εκπροσωπεί, βρίσκεται σε ένα μεταβατικό στάδιο, στο μεταίχμιο μεταξύ κλασικής και ελληνιστικής εποχής. Γεννήθηκε στην Αθήνα περίπου το 342 π.Χ., μαθητής του Θεόφραστου και συστρατιώτης του Επίκουρου, έζησε μια πλούσια και πνευματώδη ζωή στην έπαυλή του στον Πειραιά και πέθανε γύρω στο 290 π.Χ.

Ως τις αρχές του 20 ου αι. οι πληροφορίες μας για το Μένανδρο ήταν λίγες και έμμεσες. Το 1905 πάπυροι άρχισαν να μας αποκαθιστούν το μεγάλο κωμωδιογράφο. Μείζον γεγονός στάθηκε η ανακάλυψη ενός ολόκληρου έργου, του ‘Δυσκόλου’, που το 1959 δημοσίευσε ο Victor Martin, ενώ στη συνέχεια βρέθηκαν η ‘Σαμία’ και η ‘Ασπίς’. Είναι πιθανόν να έχουμε ακόμη και άλλες ευχάριστες εκπλήξεις στο μέλλον. Η επιτυχία ακριβώς του Μενάνδρου εξηγεί την παρουσία του μέσα στα ‘παλιόχαρτα’ των αιγυπτιακών τάφων, όπως ευφυώς παρατηρεί η J. de Romilly. Και ο Μένανδρος είχε γράψει, λένε, 108 κωμωδίες.

Η κωμωδία του δε μοιάζει πια με τις παλιές κωμωδίες. Η πλοκή των έργων του αντανακλά τους ταραγμένους καιρούς στους οποίους ζούσε : βρίσκουμε διαρκώς παιδιά χωρίς ταυτότητα, ή παιδιά που έχουν απαχθεί ή εγκαταλειφθεί.

Στους Επιτρέποντες δύο νέοι σύζυγοι χωρίζουν γιατί η νεαρή γυναίκα απόκτησε παιδί λίγο μετά το γάμο.

Στην Περικειρομένη είχαν βρεθεί δύο αδέλφια δίδυμα που ανατέθηκαν σε δύο διαφορετικές οικογένειες.

Στη Σαμία πρόκειται για ένα παιδί, που γεννήθηκε ενώ ο οικοδεσπότης απουσίαζε και τον αντικαθιστούσε ένας άλλος. Ο Δύσκολος αναφέρεται σε έναν ιδιότροπο και μισάνθρωπο τον οποίο σατιρίζει ο Μένανδρος. Από το έργο αυτό αλλά και τα άλλα πηγάζει το μήνυμα του συγγραφέα, ότι οι άνθρωποι έχουν την ανάγκη ο ένας του άλλου.

Η πιο καλή ανθρώπινη ιδιότητα είναι η « ανθρωπιά ». Με το Μένανδρο η κωμωδία γίνεται σπουδή του ανθρώπου, ένας καθρέφτης στον οποίο μπορούσε να δει τα πάθη και τις ιδιοτροπίες του.

Το άρθρο στηρίζεται στο βιβλίο μου «Συνοπτική Ιστορία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας» (εκδ. Σπανίδης 2023)