ΟΙ ΑΡΜΕΝΟΦΩΝΟΙ ΕΛΛΗΝΟΟΡΘΟΔΟΞΟΙ ΧΑΗΧΟΥΡΟΥΜ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ

Τα στερεότυπα των εθνικών ομάδων όπως έχουν διαμορφωθεί στους τελευταίους αιώνες στην πολύπαθη περιοχή μας,  θέλουν τους Έλληνες να είναι ελληνόφωνοι και ορθόδοξοι χριστιανοί  στο θρήσκευμα, τους Τούρκους να είναι τουρκόφωνοι και σουνίτες μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα και ου τω καθεξής για τις υπόλοιπες εθνικές ομάδες.  Όμως αυτά δεν ισχύουν απόλυτα, γιατί υπάρχουν θρησκευτικές και γλωσσικές ομάδες οι οποίες μπορεί να έχουν ορισμένα χαρακτηριστικά που ταιριάζουν στα στερεότυπα της μιας εθνικής ομάδας και άλλα χαρακτηριστικά που ταιριάζουν στα στερεότυπα άλλης εθνικής ομάδας. Άλλωστε στην ιστορία των εθνών δεν υπάρχει μόνο το μαύρο και το άσπρο χρώμα αλλά μια πληθώρα χρωμάτων και αποχρώσεων.  Όσον αφορά τους Αρμένιους κατά κύριο λόγο το στερεότυπο τους θέλει αρμενόφωνους και Γρηγοριανούς Μονοφυσίτες Χριστιανούς στο θρήσκευμα όμως έχουμε παραλλαγές όπως τουρκόφωνους Γρηγοριανούς Μονοφυσίτες, αρμενόφωνους Αρμενοκαθολικούς και αρμενόφωνους προτεστάντες και πάει λέγοντας.[i]  Σίγουρα στα κύρια χαρακτηριστικά του ανήκειν σε ένα έθνος πρέπει να επιμείνουμε κυρίως στο θέμα της εθνικής συνείδησης και του αυτοπροσδιορισμού .

Ας έλθουμε τώρα στους αρμενόφωνους ελληνοορθόδοξους Χαηχουρούμ της Μικράς Ασίας που ως ελληνορθόδοξοι και ταυτόχρονα αρμενόφωνοι αποκαλούνταν  Χαηχουρούμ- από το Χαϊ που στα αρμενικά σημαίνει Αρμένιος, και Ρουμ  που στην οθωμανική αυτοκρατορία σήμαινε  Ελληνοορθόδοξος . Πρόκειται για μια πληθυσμιακή ομάδα που είχε ως κοιτίδα της ήταν οκτώ χωριά  στην Ανατολική Μικρά Ασία κοντά στις πηγές του ποταμού Ευφράτη .[ii]

Τα οχτώ αυτά χωριά ήταν α) τα χωριά Βανκ, Τζοράκ, Μουσεγκά και Σρζου που ανήκαν στην περιφέρεια της πόλης Εγκίν (σήμερα Κεμαλιγιέ), β) το χωριό Μάμσα που ανήκε στην περιφέρεια της πόλης Χαρπούτ (σήμερα Ελαζίγ), γ) το χωριό Χογούζ που ήταν απομακρυσμένο και ανήκε στην περιφέρεια της πόλης Κεμάχ και δ) τα δύο χωριά  Χνδρκικ και Σαθιρκές με λίγες  οικογένειες Αρμενόφωνων.[iii]

Η λα­τρευ­τι­κή γλώσ­σα των Χαηχουρούμ  ή­ταν τα αρ­με­νι­κά, ω­στό­σο χρη­σι­μο­ποιού­σαν και τα τουρ­κι­κά. Στα ελ­λη­νι­κά, δε, έ­ψελ­ναν τον Τρι­σά­γιο ύ­μνο  και το Σύμ­βο­λο Πί­στε­ως, ε­νώ η λα­τρεί­α τε­λού­νταν με τη συ­νο­δεί­α της βυ­ζα­ντι­νής μου­σι­κής.

Σύμφωνα με τον με τον Ιωσηφίδη Μάκη   πρόκειται  για  Έλληνες  που προέρχονταν: από απομεινάρια των μυρίων του Ξενοφώντα που μετά τη μάχη στα Κούναξα (401 π.Χ.) ανέβαιναν βόρεια προς τον Πόντο (‘’θάλαττα θάλαττα’’) και κάποιοι κουρασμένοι από τις κακουχίες έμειναν σε οικισμούς παρά τον Ευφράτη, από Μακεδόνες στρατιώτες του Μεγάλου Αλεξάνδρου που έμειναν στους ίδιους οικισμούς και από Ακρίτες που φύλαγαν τα βυζαντινοαρμενικά σύνορα και έμειναν κι αυτοί στους ίδιους οικισμούς.

Ο Ιωσηφίδης ισχυρίζεται ότι οι Αρμενόφωνοι αυτοί Ορθόδοξοι είναι Έλληνες  που απλώς μιλούσαν λόγω γεωγραφικών συνθηκών την αρμένικη γλώσσα όπως και οι Καππαδόκες αλλά και οι περισσότεροι Πόντιοι του δυτικού Πόντου (Μπάφραληδες) μιλούσαν μόνο την τουρκική γλώσσα χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι Τούρκοι

Ο ίδιος αναφέρει ότι η ελληνικότητα των κατοίκων των οχτώ αυτών χωριών αποδεικνύεται από το γεγονός ότι το 451 μ.Χ. έγινε η Δ’ Οικουμενική Σύνοδος της Χαλκηδόνας που καταδίκασε τον μονοφυσιτισμό. Η Αρμενική εκκλησία ακολούθησε τον μονοφυσιτισμό και αποκόπηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Την ακολούθησαν όλες οι πόλεις και τα χωριά που κατοικούνταν από Αρμένιους. Τα οχτώ αυτά χωριά δεν ακολούθησαν την αρμενική  περίτρανα την ελληνική συνείδηση των κατοίκων τους.[iv].

Σύμφωνα με τον Γκε­βόρ­γκ Κα­ζα­ριάν  στα μέ­σα του ΣΤ΄αι. οι πε­ρισ­σό­τε­ροι αρ­χιε­ρείς της Με­γά­λης Αρ­με­νί­ας  με ε­πι­κε­φα­λής τον κα­θο­λι­κό Αρ­χιε­πί­σκο­πο Νερ­σές Β΄(548-557) α­πο­δο­κί­μα­σαν τον ό­ρο της εν Χαλ­κη­δό­να Τε­τάρ­της Οι­κου­με­νι­κής Συ­νό­δου και διέ­κο­ψαν την ευ­χα­ρι­στια­κή σχέ­ση τους με την Ορ­θό­δο­ξη Εκ­κλη­σί­α. Ω­στό­σο σε ο­ρι­σμέ­νες ε­παρ­χί­ες της Αρ­με­νί­ας έ­να με­γά­λο μέ­ρος του πλη­θυ­σμού ε­ξα­κο­λου­θούσε να μέ­νει ορ­θό­δο­ξο  .

Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι πολλοί Αρμένιοι κατείχαν υψηλές θέσεις στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και μάλιστα αρκετοί έγιναν και αυτοκράτορες , ενώ στην  Ανατολική Μικρά Ασία πολλές αριστοκρατικές οικογένειες Αρμενίων είχαν στενές σχέσεις με αντίστοιχες ελληνικές και οι μικτοί γάμοι δεν αποτελούσαν εξαίρεση.

Ο Γκαζαριάν αναφέρει επίσης ότι α­πό το Με­σαί­ω­να α­κό­μη οι ορ­θό­δοξοι Αρ­μέ­νιοι που α­κο­λου­θού­σαν τη βυ­ζα­ντι­νή εκ­κλη­σια­στι­κή πα­ρά­δο­ση ή­ταν γνω­στοί ως «Αρ­μέ­νιοι-Ρω­μαί­οι» . Το πρώ­το σκέ­λος της εν λό­γω ο­νο­μα­σί­ας φα­νέ­ρω­νε την ε­θνι­κό­τη­τα, ε­νώ το δεύ­τε­ρο την πί­στη τους. Σύμ­φω­να με την ί­δια λο­γι­κή, ό­σοι ορ­θό­δο­ξοι Αρ­μέ­νιοι ή­ταν μέ­λη της Εκ­κλη­σί­ας της Γε­ωρ­γί­ας μπο­ρού­σαν να ο­νο­μά­ζο­νται «Ί­βη­ρες»  .

Ε­πί­σης, κα­τά την ί­δια πε­ρί­ο­δο οι ορ­θό­δο­ξοι Αρ­μέ­νιοι ο­νο­μά­ζο­νταν «τσα­ντ» ή «τσα­ΐτ». Έ­ως και σή­με­ρα η α­κρι­βής ση­μα­σί­α των πα­ρα­πά­νω λέ­ξε­ων δεν εί­ναι γνω­στή, ωστό­σο πι­θα­νό­τα­τα προ­έρ­χο­νται α­πό την α­ρα­βι­κή «ζα­ΐ­ντ» που ση­μαί­νει «α­σκη­τής». [v]

Στη δημοσίευση του με τίτλο The Hayhurum A Forgotten Community of Armeno–Greeks in Ottoman Anatolia University of Oxford – Summer 2015,  ο Τούρκος ιστορικός   Arda Ekşigil αναφέρεται στις απόψεις του  Πασχάλη Πασχαλίδη που σε άρθρο του το 1915 θεωρεί τους Χαηχουρούμ γλωσσικά εξαρμενισμένους Έλληνες.[vi]

Επίσης αναφέρεται στις απόψεις του Γεωργίου  Αναστασιάδη ο οποίος σε άρθρο του το 1948 επίσης αναφέρεται στην ελληνική καταγωγή των Χαηχουρούμ χωρίς ωστόσο να είναι τόσο απόλυτος όπως ο Πασχαλίδης αλλά αφήνει περιθώρια για μικτή καταγωγή από Έλληνες και Αρμένιους που έμειναν πιστοί στην Ορθόδοξη Εκκλησία.[vii]

Ο Arda Ekşigil αναφέρει  χαρακτηριστικά ότι οι Χαηχουρούμ βρέθηκαν ανάμεσα στους ‘Έλληνες  και τους Αρμένιους και δέχτηκαν πιέσεις τόσο από τους Έλληνες επειδή μιλούσαν αρμένικα όσο και από τους Αρμένιους επειδή ήταν Ορθόδοξοι.

Για τη μετανάστευση των Χαηχουρούμ δυτικά ο  Γκε­βόρ­γκ Κα­ζα­ριάν   αναφέρει ότι  το 1409 έφτασαν στην Βιθυνία στα βορειοδυτικά της Μικράς Ασίας   1506 οικογένειες των  Χαϊχουρούμ  οι οποίες εγκαταστάθηκαν κοντά στο βουνό Γκέιβε.

Το δεύτερο μεγάλο κύμα της προσφυγιάς ακολούθησε στα τέλη του 16ου με αρχές του 17ου αι.,  οπότε εγκαταστάθηκαν στην Βιθυνίαι οι  Χαηχουρούμ του χωριού Αγπμεράκ ή Μιδζινγκέγ (Μεσοχώρι, τουρκ. Ορτάκιοϊ) της περιοχής του Ακν (τουρκ. Εγκίν) και σχεδόν όλοι οι Χάι-Χορώμ του χωριού Χογούς της περιοχής του Γιερζνκά. Οι πρόσφυγες αυτοί ίδρυσαν το χωριό Ορτάκιοϊ της Βιθυνίας, το οποίο απείχε από την πρωτεύουσα της Βιθυνίας Νικομήδεια (Ιζμίτ) 75 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά. Την ίδια περίοδο εγκαταστάθηκαν στην Βιθυνία και οι Χάι-Χορώμ του χωριού Χουτί (Χουδί) της περιοχής του Καμάχ, οι οποίοι ίδρυσαν το ομώνυμο χωριό της Βιθυνίας. Το Χουδί απείχε από το Ορτάκιοϊ 3 χμ. ανατολικά και από τη Νικομήδεια 48 χμ. νοτιοανατολικά.

Το 1850, ο  Χαηχουρούμ Χατζή-Αναστάς Μιρακογλού (1820-1903) από το Χουδί ίδρυσε το χωριό Μπουρχανιέ, στο οποίο κατοίκησαν 65 οικογένειες αποίκων του Χουδίου. Οι Χάι-Χορώμ ζούσαν επίσης στα χωριά Κιούπ, Σασλί, στον σταθμό Γκέιβε και σε μια από τις συνοικίες του Αδαπαζάρ. Τα χωριά αυτά ανήκαν στην υποδιοίκηση του Γκέιβε, ενώ εκκλησιαστικά στην Μητρόπολη της Νίκαιας.

Στην ίδια επαρχία του Ιζμίτ (Νικομήδεια), αλλά στην υποδιοίκηση της Κάνδρας, γύρω στα 1744-1753 ιδρύθηκαν τα Χαηχουρούμ χωριά Παπάζ, Λεβέντ, Καντάρ και Ασαά (Βαρί Γιούγ) τα οποία ήταν γνωστά με κοινή ονομασία «Φουντουκλί». Εκκλησιαστικά το Φουντουκλί άνηκε στην Μητρόπολη της Χαλκηδόνας.

Η Βιθυνία γνώρισε νέα κύματα μεταναστεύσεων των  Χαηχουρούμ του Ακν κατά τα μέση του 19ου αι. όταν γύρω στις 50 οικογένειες του χωριού Μουσεγκά μετανάστευσαν στο Γκέιβε. Μετά τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-1878 σχεδόν ο μισός πληθυσμός του χωριού Τζοράκ – 55 οικογένειες μετανάστευσαν στο Ορτάκιοϊ και Γκέιβε. Μετά λόγω περαιτέρω μετανάστευσης το Τζοράκ σχεδόν άδειασε.[viii]

Αρκετοί  Χαηχουρούμ εγκαταστάθηκαν στη Σμύρνη όπου το 1887 έκτισαν την Εκκλησία του Αγίου Βουκόλου.[ix] Ακόμα περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και μάλιστα στις περιοχές Μακροχώρι και Χάσκιοϊ.[x]

Πάντως οι  Κωνσταντινοπολίτες που έζησαν μαζί με τους Χαηχουρούμ ,ένας εκ των οποίων και ο καθηγητής Νεοκλής Σαρρής που είχε και καταγωγή από το Μακροχώρι, χαρακτήριζαν  τους Χαηχουρούμ ως αρμενικής καταγωγής  Έλληνες. Οι Κωνσταντινουπολίτες τους αποκαλούσαν Χαηχουρούμηδες ή Αρμενορωμιούς όπως αντίστοιχα αποκαλούσαν Σερβορωμιούς τους σερβικής καταγωγής Έλληνες της Πόλης.  Μάλιστα ο καθηγητής Νεοκλής Σαρρής ανέφερε ότι ο γνωστός Κωνσταντινουπολίτης ελληνοαμερικανός σκηνοθέτης Ελία Καζάν σε κατ ιδίαν συζήτηση τους είχε παραδεχτεί ότι είχε ρίζες από τους Χαηχουρούμ.[xi]

Άρθρο με τίτλο «ΑΡΜΕΝΟΦΩΝΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΝ ΧΟΥΔΙΩ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ (Εθνολογικαί Σημειώσεις)»,  έχει δημοσιευτεί στην εβδομαδιαία εφημερίδα της Αθήνας «ΕΒΔΟΜΑΣ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ ΚΟΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ¨»  στο φύλλο με αριθμό 45 και ημερομηνία Σάββατο 28 Δεκεμβρίου 1891. Το άρθρο υπογράφεται από τον Γ.Α. Πασχαλίδη προφανώς συγγενή του προαναφερθέντος Πασχάλη Πασχαλίδη και αναφέρεται στους Χαηχουρούμ του χωριού Χουδί της Βιθυνίας και πιο συγκεκριμένα περιγράφει το χωρίο, την ιστορία των Χαηχουρούμ όπου παραθέτει όλες τις απόψεις για την καταγωγή τους . Επίσης αναφέρεται εκτενέστατα στα ήθη και τα έθιμα τους τονίζοντας την ελληνικότητα τους  και τέλος προτείνει να μάθουν αυτοί οι Έλληνες την ελληνική γλώσσα  και να αφήσουν την αρμενική, τονίζοντας ότι οι προσπάθειες που έγιναν  προς αυτή την κατεύθυνση μέχρι τότε είχαν αποβεί άγονες.[xii]

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Γεκβόρκ Καζαριάν  την 1η Ιανουαρίου του 1912 ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄ ο οποίος είχε συγγενικές σχέσεις με τους Βιθυνούς Χαηχουρούμ , ζήτησε από τον Αρμένιο Πατριάρχη της Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννη, να δεχτούν στην Αρμενική Θεολογική Ακαδημία του Αρμάς (στην Ι. Μ. Παναγίας Αρμάς της Νικομήδειας) νέους  Χαηχουρούμ .Ο Αρμένιος Πατριάρχης Ιωάννης συμφώνησε πρόθυμα. Η γενιά αυτή θα γινόταν ο συνδετικός κρίκος μεταξύ των δύο χριστιανικών κοινοτήτων προς την κατεύθυνση της τελικής εκκλησιαστικής ένωσης.[xiii]

Δυστυχώς αυτή η προσπάθεια δεν έμελε να ευοδωθεί γιατί ακολούθησαν οι εκτοπισμοί των Αρμενίων της Βιθυνίας το 1915, ενώ το τον Απρίλιο του 1920 ξεκίνησαν και οι σφαγές των Χαηχουρούμ της Βιθυνίας για να ακολουθήσει ο ξεριζωμός όσων επέζησαν.

Ο  Ιωσηφίδης αναφέρει ότι οι  Χαηχουρούμ  που είχαν απομείνει στα οκτώ χωριά της Ανατολικής Μικράς Ασίας δεν πειράχτηκαν από τους Τούρκους κατά τη διάρκεια των διαδοχικών σφαγών που ξεκίνησαν το 1894 και ολοκληρώθηκαν  το 1915, γιατί θεωρήθηκαν Έλληνες.[xiv]  Σύμφωνα δε με διηγήσεις από πρόσφυγες Χαηχουρούμ  που εγκαταστάθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή στα Διαβατά της Θεσσαλονίκης στα οκτώ αυτά χωριά μας, οι Χαηχουρούμ έσωσαν πολλούς Αρμένιους κρύβοντάς τους στα πατάρια των σπιτιών τους, διακινδυνεύοντας τη σφαγή όλης της οικογένειάς τους αν τους ανακάλυπταν οι Τούρκοι.

Και τέλος με την ανταλλαγή πληθυσμών το 1923 οι Χαηχουρούμ των τεσσάρων χωριών γύρω από το Εγκίν (Βανγκ, Τζοράκ, Σρζου και Μουσεγκά) ήρθαν στο χωριό Καστανιώτισσα Ευβοίας που ανήκει στον σημερινό Δήμο Ιστιαίας.

Οι  Χαηχουρούμ από το χωριό Μάμσα της περιφέρειας Χαρπούτ ήρθαν στο χωριό Ζαχαράτο (πρώην Σεκερλί) του Κιλκίς. Μεμονωμένες οικογένειες εγκαταστάθηκαν και σε άλλα χωριά (Πικρολίμνη κτλ.).Οι  Χαηχουρούμ από το χωριό Χογούζ της περιφέρειας Κεμάχ ήρθαν στο χωριό Διαβατά της Θεσσαλονίκης.

Αργότερα, κάποιες οικογένειες από τη Μουσεγκά που εγκαταστάθηκαν  αρχικά στην Καστανιώτισσα  εγκαταστάθηκαν στα Διαβατά. Σύμφωνα πάντα με τον Ιωσηφίδη οι Χαϊκουρούμ των οχτώ χωριών, εδώ στην Ελλάδα διατήρησαν τους δεσμούς τους. Τις δεκαετίες του 1920, του 30, του 40 και του 50 έγιναν πολλοί γάμοι ανάμεσα σε Αρμενόφωνους των τριών αυτών οικισμών όπου εγκαταστάθηκαν (Καστανιώτισσα, Διαβατά, Ζαχαράτο).

Οι Χαηχουρούμ επειδή ήταν Ορθόδοξοι, σύμφωνα με το  οσμανικό σύστημα των εθνικοθρησκευτικών κοινοτήτων-millet sistemi υπάγονταν στην εθνικοθρησκευτική κοινότητα-millet των ελληνοορθοδόξων Ρωμιών και ως ελληνοορθόδοξοι ήρθαν πρόσφυγες στην Ελλάδα το 1923  αφού  στη Συνθήκη της Λωζάνης τον Ιούλιο του 1923  το βασικό κριτήριο για την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αποτέλεσε η θρησκεία και όχι η εθνικότητα σε εφαρμογή του οσμανικού συστήματος των εθνικοθρησκευτικών κοινοτήτων-millet sistemi  . [xv]

Οι Χαηχουρούμ της Μικράς Ασίας διατηρούσαν σχέσεις με τους Έλληνες αλλά και με τους Αρμένιους και αν και είχαν ελληνική εθνική συνείδηση διατηρούσαν την αρμενική γλώσσα και μετά την έλευση τους στην Ελλάδα. Άλλωστε η ύπαρξη πολλών ταυτοτήτων δεν είναι κάτι πρωτόγνωρο για πληθυσμούς που βρίσκονταν  στη ζώνη του λυκόφωτος σε μακραίωνες αυτοκρατορίες όπως η Ρωμαϊκή της Ανατολής ή Ρωμανία  (που αργότερα οι δυτικοί «βάφτισαν» βυζαντινή) στην οποία κυριαρχούσαν για πάνω από χίλια χρόνια οι Ελληνορθόδοξοι Ρωμαίοι πολίτες οι λεγόμενοι Ρωμιοί ή Rum δηλαδή οι Έλληνες. Μια αυτοκρατορία που βασίζονταν στη θρησκεία της αγάπης προς τον πλησίον και όχι της «ανοχής» με ότι αυτό συνεπάγεται. Μια παράδοση που η χώρα μας ευτυχώς συνεχίζει ακόμα.

[i] Γεώργιος Γκοβέσης « ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΡΜΕΝΙΟΙ- ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΝΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΜΕ ΑΡΜΕΝΙΚΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ», Εφημερίδα Αγώνας Ξάνθης, 25 Μαΐου 2023.

[ii] Ιωσηφίδης Μάκης «Αρμενόφωνοι Έλληνες» Delta News 1 Ιουνίου 2018

[iii] Ιωσηφίδης Μάκης «Αρμενόφωνοι Έλληνες» Delta News 1 Ιουνίου 2018

[iv] Ιωσηφίδης Μάκης «Αρμενόφωνοι Έλληνες» Delta News 1 Ιουνίου 2018

[v] Γκε­βόρ­γκ Κα­ζα­ριάν ,  Οι Xάι-χορώμιδες Οδοιπορικό στην ιστορία ων Αρμενίων – Ρωμαίων του Ακν, Armenika.gr , Απρίλιος-Ιούνιος 2012 Τεύχος 73

[vi] Πασχάλης Πασχαλίδης «Η εορτή του γάλακτος των Αρμενόφωνων Ελλήνων της Βιθυνίας»  «ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ» Ε’ ΄τόμος Αθήνα 1915.

[vii] Arda Ekşigil  The Hayhurum A Forgotten Community of Armeno-Greeks in Ottoman Anatolia University of Oxford – Summer 2015

[viii] Γκε­βόρ­γκ Κα­ζα­ριάν , Οι Χάι-χορώμ (Ορθόδοξοι Αρμένιοι) της Βιθυνίας  Armenika.gr , Ιούλιος-Σεπτέμβριος  2015 Τεύχος 86

[ix] Vikipedi, özgür ansiklopedi,  Aziz Vukolos Kilisesi

 [x] Arda Ekşigil  The Hayhurum A Forgotten Community of Armeno-Greeks in Ottoman Anatolia University of Oxford – Summer 2015

[xi]   Ο καθηγητής  Σαρρής Νεοκλής, στο βιβλίο του  Οσμανική Πραγματικότητα Συστημική Παράθεση δομών και λειτουργιών τόμος Ι Το Δεσποτικό Κράτος, Αθήνα 1990 στη σελίδα 278 αναφέρεται στους ορθόδοξους Αρμένιους τους λεγόμενους Χαηχουρούμ οι οποίοι υπάγονταν στην εθνική κοινότητα των ορθοδόξων των «Ρωμαίων» ή «Ρωμηών».

[xii]  Γ.Α. Πασχαλίδης  «ΑΡΜΕΝΟΦΩΝΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΝ ΧΟΥΔΙΩ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ (Εθνολογικαί Σημειώσεις)»  ΕΒΔΟΜΑΣ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ ΚΟΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ¨»   ΕΚΔΟΤΑΙ ΚΑΘΕ ΣΑΒΒΑΤΟΝ  αριθ. 45 , ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΤΗ 28 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1891

[xiii] Γκε­βόρ­γκ Κα­ζα­ριάν , Οι Χάι-χορώμ (Ορθόδοξοι Αρμένιοι) της Βιθυνίας  Armenika.gr , Ιούλιος-Σεπτέμβριος  2015 Τεύχος 86

[xiv] Ιωσηφίδης Μάκης «Αρμενόφωνοι Έλληνες» Delta News 1 Ιουνίου 2018

[xv] Γεώργιος Γκοβέσης  « Η Μακεδονία και η Θράκη σε κρίσιμη φάση Ο κίνδυνος απώλειας της Μακεδονίας και της Θράκης για τον Ελληνισμό με τη δημιουργία της Μεγάλης Βουλγαρίας της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου το Μάρτιο του 1878 και η αντίδραση των ελληνικών συλλόγων της Κωνσταντινούπολης με υπόμνημα προς τις μεγάλες δυνάμεις». Εκδόσεις Σπανίδης Ξάνθη 2022, σελ30,31

 *Ο Γεώργιος Γκοβέσης γεννήθηκε στην Αθήνα τον Ιούνιο του 1968, κατάγεται από την Ορεινή Κορινθία και είναι μόνιμος κάτοικος Ξάνθης. Το 1990 αποφοίτησε από το τμήμα Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών, το 1993 έλαβε μεταπτυχιακό Master of Arts Πολιτικών Επιστημών από το Πανεπιστήμιο Κωνσταντινουπόλεως ως υπότροφος του Οικουμενικού Πατριαρχείου και το 2002 αναγορεύθηκε διδάκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών

Βιβλία, επιστημονικές εργασίες και άρθρα του έχουν δημοσιευτεί στην Ελλάδα και στην Τουρκία.

Στην Ελλάδα τα βιβλία του κυκλοφορούν από τις  Εκδόσεις Σπανίδης Ξάνθη.