Εισήγηση στην παρουσίαση του τόμου
«Σκέψη – Λέξη – Τέρψη» στις 13/10/24
Ευχαριστώ θερμά την Ακαδημία Ποίησης και Παραμυθιού και τους αγαπητούς μου Δημήτρη Αβούρη, Απόστολο Δομτζίδη, Χρύσα Καραπαπάζογλου και Νατάσα Μιχαηλίδου. Είχα τη χαρά και τιμή του Προλόγου στον τόμο που περιέχει τα κείμενά τους «Σκέψη – Λέξη – Τέρψη – Από την επιφυλλίδα στο βιβλίο».
Οι επιφυλλίδες έχουν δημοσιευθεί στην εφημερίδα «Εμπρός». Χαίρομαι που τον συντονισμό της εκδήλωσης έχει η εκδότρια της εφημερίδας Ελένη Διαφωνίδου.
Τιμή μου και χαρά η συνύπαρξη με τον εκλεκτό δημιουργό και γλύπτη Θεόδωρο Παπαγιάννη που μεγαλειώδες έργο του κοσμεί το εξώφυλλο του τόμου.
Στην εισήγησή μου, στο πρώτο μέρος, θα αναπτύξω έναν διάλογο ανάμεσα στους τέσσερις επιφυλλιοδογράφους και στον Ροζέ Γκαρωντύ (1913 – 2012), διανοούμενο και πολιτικό, με βάση το βιβλίο του «Ανθρώπινος Λόγος» που στη Γαλλία κυκλοφόρησε το 1975 και στην Ελλάδα στον επόμενο χρόνο.
Στη συνέχεια θα δώσω τον λόγο στον Κώστα Βάρναλη, ενώ στον Επίλογο θα αναφερθώ στη συνεργασία μου με την εφημερίδα «Εμπρός», από την πρώτη μέρα κυκλοφορίας της, το 1977.
Όλα τα αποσπάσματα που επικαλούμαι στην εισήγησή μου έχουν ως κεντρικό θέμα «Κείμενα για την εφεύρεση του μέλλοντος».
Α. «Εκατομμύρια οι κόκκοι άμμου, όπου καταγράφονται τα έργα και οι ημέρες μας. Η επιλογή δική μας, αν θα αφήσουμε την άμμο να κυλήσει, ή αν θα αξιοποιήσουμε μέχρι και τον τελευταίο κόκκο» (Χρύσα Καραπαπάζογλου).
«Όλα υπάρχουν σε σχέση με το μέλλον. Το παρελθόν είναι ένα πεδίο αναμνήσεων και νοσταλγίας […] Το μέλλον είναι μια δεσμίδα σχεδίων, δυνατοτήτων, ελπίδων, ελευθερίας, γιατί μπορούμε ακόμα να διαλέξουμε ανάμεσα σε δυνατότητες ή να δημιουργήσουμε και άλλες δυνατότητες. Το παρόν είναι το σύνορο ανάμεσα στα δυο: το πεδίο της μεταμόρφωσης» (Ροζέ Γκαρωντύ).
Β . «Σ’ ένα καράβι, όπως και σε οποιαδήποτε δουλειά, πρέπει να βρεθεί το κατάλληλο πλήρωμα, για να προχωρήσει το σκαρί προς τον προορισμό του. Για να αρμενίσει τα πέλαγα με ασφάλεια και ομοψυχία, για να ξεπεράσει τις φουρτούνες και τις κακοτοπιές» (Νατάσα Μιχαηλίδου).
«Η εργασία του ανθρώπου, όταν δεν είναι αλλοτριωμένη, προεκτείνει τη δημιουργία. Η εργασία είναι το κατώφλι που διάβηκε ο άνθρωπος, εδώ και τρία εκατομμύρια χρόνια, όταν ανέλαβε το έργο της βιολογικής εξέλιξης για να αρχίζει την ιστορία. Η χρήση του εργαλείου, στην εργασία, για να συνδέει την κίνηση με το αντικείμενο, έκανε δυνατή και γεννούσε μιαν άλλη χρήση: του συμβόλου της γλώσσας, για να συνδέει το άτομο με την ομάδα, και για να συνδέει την ομάδα με το φυσικό της περιβάλλον» (Ροζέ Γκαρωντύ).
Γ. «Θάρρεψα πως μύριζαν όμορφα τα λουλούδια που μου πρόσφεραν. Μαράθηκαν όμως γρήγορα και μια σάπια μυρωδιά αναδύθηκε στον αέρα» (Απόστολος Δομτζίδης)
«Πολιτική είναι η ιστορία στη φάση του γίγνεσθαι. Δεν περιορίζεται λοιπόν σε μια πλευρά της κοινωνικής ζωής: στην τεχνική της κατάληψης της εξουσίας ή της διακυβέρνησης του κράτους. Και κυρίως δεν περιορίζεται στην οργάνωση των μέσων: πρώτο και βασικό της καθήκον είναι να καθορίζει τους σκοπούς της κοινωνίας γενικά, και ύστερα να βρίσκει τις κατάλληλες μεθόδους για την πραγματοποίησή τους» (Ροζέ Γκαρωντύ).
Δ. «Ζούμε μια Άλωση και δεν το έχουμε καταλάβει!
Απαγορεύονται, δια του υποβιβασμού, οι τέχνες, τα γράμματα και ό,τι μιλάει ή σκέφτεται.
Ζούμε νέου τύπου (οικονομικές) δικτατορίες, πολυεθνικών συμφερόντων υπό τη μάσκα της (νεκρής) σε αποσύνθεση Δημοκρατίας. Και ο καθένας πίσω από τη μάσκα του, δικαίως, κλαίει τη μοίρα του, χωρίς να λογαριάζει την κοινή μας μοίρα. Χωρίς να βγάζει φωνή, σε συνθήκες παγκοσμίου πολέμου» (Δημήτρης Αβούρης).
«Η δύναμη της εξουσίας κατάφερε να έχει πολλαπλές βάσεις:
-Μια βάση οικονομική: την ιδιοποίηση των μέσων παραγωγής, δηλαδή την κατοχή δούλων, την ιδιοκτησία γης, την ιδιοκτησία ή τη διαχείριση κεφαλαίων
– Μια βάση πολιτική: την εξασφάλιση μέσων καταναγκασμού, στρατιωτικών (κατακτητές και ηττημένοι) ή αστυνομικών (ο νόμος και η τάξη επιβάλλονται “από πάνω” στη βάση, μέσα σε μια κοινωνία)
-Μια βάση πολιτιστική: το μονοπώλιο μιας “γνώσης” στην υπηρεσία των κυρίαρχων τάξεων» (Ροζέ Γκαρωντύ).
*
Το 2024 τιμούμε τα 50 χρόνια από τον θάνατο του οικουμενικού Θρακιώτη Κώστα Βάρναλη (1884 – 1974) και συγχρόνως τα 140 χρόνια από τη γέννησή του. Όταν το 1926 απολύθηκε για πολιτικούς λόγους από το δημόσιο, μετά από δεκαοχτώ χρόνια υπηρεσίας ως εκπαιδευτικός και χωρίς σύνταξη, αναγκάστηκε να συνεργαστεί για λόγους βιοπορισμού με εφημερίδες, γράφοντας καθημερινά χρονογραφήματα – που μοιάζουν με επιφυλλίδες και μικρά άρθρα. Συνολικά 3.500 κείμενα! Ένας θησαυρός θέσεων και απόψεων του Κώστα Βάρναλη, για θέματα ποικίλα επικαιρότητας αλλά και διαχρονικά.
Ο Νίκος Σαραντάκος στις εκδόσεις «Αρχείο» ταξινομεί θεματολογικά τα χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη. Έχουν εκδοθεί ήδη επτά τόμοι. Το 2023 κυκλοφόρησε, ο έβδομος πολυσέλιδος τόμος «Φιλολογικά», με 400 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, δημοσιευμένα σε αθηναϊκές εφημερίδες την περίοδο 1939-1958. Τα κείμενα αναφέρονται στη λογοτεχνία, την αισθητική, τη γλώσσα, την εκπαίδευση και το βιβλίο. Από τον τόμο αυτό επιλέξαμε δύο αποσπάσματα από το κείμενο «Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα» (21 Ιανουαρίου 1943), που ταιριάζει με το θέμα της εισήγησής μου.
«Δεν υπάρχει ζήτημα αν ο ποιητής γεννιέται ή γίνεται. Και τα δυο είναι αληθινά. Δεν προκόβει στη δουλειά του ένας ποιητής αν δεν έχει τάλαντο, δηλαδή αν δεν έχει από γεννησιμιό του ευαισθησία οπτική κι ακουστική, φαντασία πολλή και δημιουργικές ικανότητες. Αλλά και δε θα προκόψει, μολονότι τα έχει όλα αυτά, αν η κοινωνία ή δεν ενδιαφέρεται για την τέχνη ή δεν εκτιμά τους εργάτες της και δεν τους υποστηρίζει. Αλλά πότε μια κοινωνία ενδιαφέρεται για την τέχνη και γίνεται θερμός πελάτης των έργων της; Σ’ εποχές ανόδου».
«Πάντως ο καλλιτέχνης κι ο ποιητής δεν δημιουργούνε τον κόσμο τους “εκ του μηδενός”. Η συναισθηματικότητα, η ιδεολογία και το αισθητικό πρόσταγμα, που θα αιτιολογήσουν κοινωνιολογικά το περιεχόμενο και την τεχνική, είναι στοιχεία υπερατομικά. Ο δημιουργός θα δώσει σ’ όλα αυτά την ατομική του σφραγίδα, μεγάλην ή μικρή, αδιάφορο. Αλλά δεν υπάρχει η δυνατότητα για μεγάλα έργα σ’ εποχές μικρές. Αν δώσουμε τέτοιο νόημα στη θεωρία του περιβάλλοντος, τότε δεν πρόκειται να πέσουμε έξω. Κι ο Ροΐδης θα έχει δίκιο υποστηρίζοντας πως ο ποιητής γίνεται ένα έχει γεννηθεί ποιητής. Αλλιώς γίνεται κύμβαλον αλαλάζον».
*
Κλείνοντας την εισήγηση μου, νιώθω την ανάγκη να αναφερθώ στην εφημερίδα «Εμπρός», στον ιδρυτή της φίλο Γιάννη Διαφωνίδη και στη σημερινή διευθύντρια αγαπητή Ελένη Διαφωνίδου. Από το πρώτο φύλλο της εφημερίδας τον Ιούνιο του 1977 έγραφα για ένα χρόνο κάθε μέρα το χρονογράφημα – επιφυλλίδα με τον επίτιτλο «Περιδιαβαίνοντας την Ξάνθη». Πρόκειται για 267 κείμενα, αδημοσίευτα.
Θα ολοκληρώσω τη σημερινή μου εισήγηση με λίγες φράσεις από το χρονογράφημα της 7ης Ιουνίου 1977, που έχει τίτλο «Φιλολογούμε ή δημιουργούμε;»
Γράφω στην αρχή:
«Εμείς γυρίζουμε στα στενοσόκακα της Ξάνθης, κι άλλοι νέοι ονειρεύονται τις μακρινές θάλασσες. Αντιφάσεις, αναζήτηση κι ο πόνος παρέα, η ικανοποίηση κι η ελπίδα […] Εδώ, που το καινούριο εισορμά με θρασύτητα, ο καθένας προβάλλει αντίσταση. Άλλος την ερμηνεύει ως χτίσιμο, κι άλλος ως σίγουρο γκρέμισμα».
Στην κατακλείδα:
« – Φιλολογείτε, όλοι οι νέοι. Παρασύρεστε απ’ τα βιβλία. Αγνοείτε την ωμή πραγματικότητα, που λέει τόσα πολλά σε μας με τη βαριά πείρα; Περιπέτειες, αγωνίες, ελπίδες ριγμένες στη λάσπη…
Έφυγα κακοκαρδισμένος, αλήθεια, και προγραμμάτισα να γράψω ένα γράμμα στον φίλο που ταξιδεύει στις θάλασσες ψάχνοντας την ευτυχία, και στον άλλο φίλο μου που παλεύει να βγάλει τίμια το ψωμί του. Και σκεφτόμουν : μπορώ να τους γράψω τίμια ό,τι θέλω αν ασπαστώ τις απόψεις που αρνούνται τη δημιουργία; Φιλολογούμε ή δημιουργούμε;».
*
Ο Ροζέ Γκαρωντύ μάς χαιρετά:
«Η θεωρητική βάση μιας επανάστασης δεν μπορεί να είναι πια ένας νόμος ανταπόκρισης αλλά μια αρχή υπέρβασης, που θα μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε ότι είμαστε απόλυτα υπεύθυνοι για την εφεύρεση του μέλλοντος».
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, 22 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2024
