[Εισήγηση κατά την παρουσίαση του Ημερολογίου των εκδόσεων Α/συνέχεια: 1974-2024 |50 χρόνια μετά …Κύπρος – Ελευθερία – Οργάνωση: Σύλλογος Κυπρίων Ξάνθης – 20/1/24]
Ευγνωμονώ για την τιμή της πρόσκλησης και της συμμετοχής μου στην εκδήλωση παρουσίασης του Ημερολογίου για την Κύπρο. Είμαι πολύ συγκινημένος για την παρουσία μου, πενήντα χρόνια μετά από μια τραγική στιγμή της ελληνικής ιστορίας. Ευχαριστώ τον Σύλλογο Κυπρίων Ξάνθης, τις εκδόσεις Α/Συνέχεια και τον «Δρόμο της Αριστεράς», στον οποίο δημοσιεύω κείμενα τα τελευταία τέσσερα χρόνια.
Θα επιχειρήσω να φωτίσω τα πενηντάχρονα της κυπριακής ανοιχτής πληγής από την πλευρά της Ξάνθης: Πώς εδώ στην άλλη άκρη του ελληνισμού, βιώσαμε, πώς βίωσα προσωπικά το Κυπριακό, πώς αποτυπώσαμε το Κυπριακό εν γένει.
Θυμήθηκα που μαθητής στο Δημοτικό, τρίτη τετάρτη τάξη 1957 – 58 άκουγα στο ραδιόφωνο τις ματωμένες ειδήσεις για την ΕΟΚΑ. Στο γυμνάσιο θυμάμαι τις πορείες που κάναμε για το Κυπριακό και την Ένωση. Με συγκίνηση θυμάμαι αργότερα (στην Δ΄ τάξη / σήμερα Α΄ Λυκείου) στην αυλή του παλιού γυμνασίου αρρένων (που αδικαιολόγητα το γκρέμισε η Χούντα) που μίλησα μπροστά σε όλους τους μαθητές για τον Ευαγόρα Παληκαρίδη που θυσιάστηκε στις 14 Μαρτίου του 1957.
Μετά τις σπουδές μου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1967 – 1972, στο οποίο είχα συναδέλφους στη σχολή μας και στις άλλες σχολές κύπριους και κύπριες, έρχεται το στρατιωτικό, στην Αεροπορία, 1972 – 74, ως δόκιμος, στο Πεντάγωνο κατά το μεγαλύτερο διάστημα. Στις 15 Ιουλίου 1974 που γίνεται το Πραξικόπημα κατά του Μακαρίου, βρίσκομαι με άδεια στην Ξάνθη. Πώς κατέβηκα στην Αθήνα, με τι καρδιά οι γονείς μου με αποχωρίστηκαν…
Εκείνη τη μέρα, θυμάμαι τη φράση «Ο Μακάριος είναι νεκρός» και τον Νίκο Σαμψών που αναλαμβάνει Πρόεδρος. Και λίγες μέρες μετά στις 20 Ιουλίου την πρώτη εισβολή των Τούρκων. Και, μετά τη λεγόμενη Μεταπολίτευση, στις 14 Αυγούστου, τη συνέχεια της εισβολής, τον Αττίλα…
Διαβάζοντας αυτές τις μέρες το νέο βιβλίο του Αλέξη Παπαχελά με τίτλο «Ένα σκοτεινό δωμάτιο, 1967 – 1974» (του 2021) θυμήθηκα ένα γεγονός που έζησα στο Πεντάγωνο, στο Αρχηγείο Αεροπορίας όπου υπηρετούσα ως Ανθυποσμηναγός πλέον. Το Κυπριακό δράμα στο φόρτε του, μεγάλη κινητικότητα 21η προς 22 Ιουλίου 1974 για το Noratlas που κατέπεσε στο Κυπριακό έδαφος χτυπημένο από φίλια πυρά. Και αργότερα έμαθα για 4 Αξιωματικούς και 27 καταδρομείς που χάθηκαν σε εκείνη την πτήση. Το γραφείο μου στο Αρχηγείο έναν όροφο πάνω από εκεί που πήραν τις μοιραίες αποφάσεις. Και μια φράση που μου έμεινε: «Βουβή αναστάτωση στους διαδρόμους …»
Με την ευκαιρία χαιρετώ τον Ηλία Νικολακόπουλο, που πέθανε τις μέρες εκείνες που ο Παπαχελάς δημοσίευσε το έργο του, με μια φράση που έγραψε για το βιβλίο αυτό και την Κυπριακή ανοιχτή Πληγή του 1974:
«Ένα τραύμα, μια εθνική καταστροφή για την οποία δεν λογοδότησε ποτέ κανείς».
Θα συνεχίσω με τα επόμενα χρόνια. Στο περιοδικό που εξέδιδε στην Ξάνθη ο Στέφανος Ιωαννίδης «Θρακικά Χρονικά» (1960 – 1992) υπάρχουν πολλά κείμενα κυπρίων ή ελλαδιτών για θέματα Κύπρου. Να σημειώσω, στο τεύχος 17-18/ 1965 που είναι αφιέρωμα στον Γεώργιο Βιζυηνό περιλαμβάνεται το άρθρο του Α. Κ. Ιντιάνου «Ο Βιζυηνός στην Κύπρο». Στις δικές μου δημοσιεύσεις στο περιοδικό αυτό, αλλά και σε άλλα έντυπα, περιλαμβάνεται μια σειρά από κείμενα για τον πολιτισμό, ποιητές και ποίηση. Αναφέρω κάποιους τίτλους: 1974 Θησαυροί της Κύπρου, 1977 Η Κύπρος σήμερα, 1979 Μια φωνή της Κύπρου – Ιάνθη Θεοχαρίδου, 1985 Για την Κυπριακή λογοτεχνία στην Ελλάδα, 1996 Κύπρος 1974 – 1996 (περιέχονται τα προηγούμενα και το Κυριάκος Χαραλαμπίδης, ο σύγχρονος ποιητής της Κύπρου).
Το 1977 στην εφημερίδα «Εμπρός», με την ευκαιρία του θανάτου του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, δημοσίευσα μερικά χρονογραφήματα. Σε ένα (στις 6/8/77) γράφω:
«Η πιο μεγάλη του νίκη (ενν. του Μακαρίου) θα είναι αν κατορθώσει το όνομά του να διατηρήσει την ενότητα, όπως και ο νεκρός Κίμων που στην Κύπρο περνώντας κατενίκησε και νεκρός ακόμα τους Πέρσες».
Το 1979 πήγαμε στην Κύπρο. Μια φράση μου έμεινε ως σήμερα – πέρα από τις ωραίες εντυπώσεις από τις διάφορες επισκέψεις στα ελεύθερα μέρη του νησιού. Αν αυτό γινόταν στην Ελλάδα, με πρόσφυγες από το μισό νησί, ακόμα και σήμερα θα ζούσαμε σε αντίσκηνα…
Συνεχίζω με κάποιες άλλες παρουσίες και συνεργασίες.
Το 1990 στην εφημερίδα «Αγώνας» δημοσίευσα κείμενα για την Κυπριακή ποίηση.
Το 1995 με πρωτοβουλία του συλλόγου Ποντίων Ξάνθης με τον αείμνηστο πρόεδρο Γιώργο Ταβουλτσίδη και τη συνεργασία του ΔΠΘ οργανώθηκε το μεγάλο συνέδριο με τίτλο «Ο βίαιος εξισλαμισμός και εκτουρκισμός των Λαών της Μικράς Ασίας και της Κύπρου από τους Τούρκους». Για την Κύπρο μίλησε ο καθηγητής Ανδρέας Βοσκός. Τονίστηκε ο αφελληνισμός και εκτουρκισμός στα κατεχόμενα. Στη βραδιά ποίησης των Λαών έλαβε μέρος ο Κυριάκος Χαραλαμπίδης, τον οποίο γνώρισα προσωπικά, μελέτησα το πλούσιο έργο του και στη συνέχεια έγραψα γι’ αυτό.
Το 1999 έγραψα το ποίημα «Η λήκυθος της Κύπρος» που περιέχεται στη συλλογή «Δρόμοι Ελλήνων» (2005) – το παραθέτω στο τέλος του άρθρου αυτού.
Στα μαθήματά μου στο Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης, το 2018 ασχοληθήκαμε με την Κύπρο στον Στράβωνα, ενώ με άλλη ευκαιρία το 2020 μιλήσαμε και γράψαμε για την Κύπρο στον Όμηρο, για Ελλαδίτες και Κύπριους ποιητές που αναφέρονται στην Κύπρο.
Για μένα θεωρώ πολύ σημαντικό και συγκινητικό ότι, στο Μνημείο του Γρηγόρη Αυξεντίου (στο Αυξέντιο Ξάνθης), το επίγραμμα είναι δικό μου: «Της Κύπρου το “μολών λαβέ” θεμέλιο της Θράκης». Οφείλω ευγνωμοσύνη στον αξέχαστο φίλο και συνοδοιπόρο Άγγελο Κολώνια που μου ζήτησε να γράψω αυτό τον στίχο.
Επισημαίνω ότι το δόγμα «Θράκη – Αιγαίο – Κύπρος» στις προηγούμενες δεκαετίες ήταν ζωντανό. Τα τελευταία χρόνια ξεθώριασε – και καλό είναι να επανέλθει.
*
Στο επόμενο τελευταίο τμήμα του κειμένου μου θα αναφέρω κυρίως θέματα πολιτιστικής ιστορίας.
Θα ξεκινήσουμε με το άρθρο μου με τίτλο «Θησαυροί της Κύπρου (συνοπτική εικόνα της Κυπριακής Τέχνης)», που δημοσιεύθηκε το 1974 στο περιοδικό «Θρακικά Χρονικά», γράφω συνοπτικά:
«Η Κύπρος, το νησί του χαλκού και της Αφροδίτης, έχει μιαν ιστορία 8 χιλιάδων χρόνων, που ξεκινά από την εποχή του Χαλκού, την 6η χιλιετηρίδα. Εθνολογικά, ενώ στην αρχή ανήκε στις χώρες της Ανατολής, κατά το 1400 π.Χ. περίπου οι Μυκηναίοι, ως έμποροι και αργότερα (το 1200 π.Χ.) ως άποικοι, εγκαθίστανται στο νησί και έτσι αλλάζει οριστικά η εθνολογική μορφή του νησιού που από τότε ανήκει στον Ελληνικό εθνολογικό χώρο. Οι προηγούμενες φυλές αφομοιώνονται, το ίδιο και οι Φοίνικες που έρχονται για εμπόριο στην Κύπρο αργότερα, και έτσι επικρατεί απόλυτα το ελληνικό στοιχείο.
Η Κύπρος εξάλλου, παρά τις αλλεπάλληλες ιστορικές της περιπέτειες, διατήρησε τον Ελληνικό χαρακτήρα, που είναι διάχυτος στα μνημεία τέχνης, στη θρησκεία, στη γλώσσα, στα ήθη και έθιμα. Πολλοί γειτονικοί λαοί την κατέλαβαν μέχρι το 1960, που έγινε Ανεξάρτητο κράτος, μετά από μακροχρόνιο ηρωικό αγώνα. Παρ’ όλες τις ξένες επιρροές και τις εθνικές περιπέτειες στο διάβα του χρόνου, ο Κυπριακός πολιτισμός έμεινε ελληνικός. Πολλές φορές μάλιστα πιστότερος στην ελληνική παράδοση. Έτσι, γλωσσικά συνδέεται περισσότερο με την Ομηρική γλώσσα, ενώ η Βυζαντινή παράδοση είναι έντονη στην Εκκλησία και κυρίως στην ψυχή του λαού – με τα τραγούδια του βυζαντινού ακριτικού κύκλου.
Η Κύπρος προσέφερε πολλά στην Ελλάδα: εκεί γεννήθηκε ο Στασίνος, ο Ζήνων ο Κιτιεύς, εκεί λένε γεννήθηκε ο Όμηρος. Κατά το Βυζάντιο έχουμε σημαντική ανάπτυξη της τέχνης των εικόνων. Και η Λαϊκή τέχνη διασώζει την κυπριακή ψυχή.
Σήμερα, με όλα τα βάσανά τους, οι Κύπριοι δεν ξεχνούν πως η Κύπρος είναι το νησί του χαλκού και της Αφροδίτης».
*
Ήδη από το 1974 το ενδιαφέρον μου στρέφεται στον πολιτιστικό πλούτο της Κύπρου που λεηλατείται και ξεπουλιέται στις παγκόσμιες αγορές. Σε νεότερο κείμενό μου, βλέποντας γενικά τα θέματα αυτά σημειώνω:
«Τις τελευταίες δεκαετίες οι τοπικοί και εμφύλιοι πόλεμοι, εκτός από τις ανθρώπινες ζωές που αφανίζουν, έχουν ως συνέπεια την καταστροφή Μνημείων Πολιτισμού, καταστροφή που συνοδεύεται από λεηλασίες και συχνά διοχέτευση στις διεθνείς αγορές έργων τέχνης σπάνιων και σημαντικών. Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι ζούμε μια πρωτόφαντη γενοκτονία. Πρόσφατο παράδειγμα είναι η καταστροφή μνημείων στο Μάλι. Αξίζει όμως, πριν φτάσουμε στο παρόν, να φωτίσουμε διαχρονικά το ζήτημα αυτό.
Προσωπικά ασχολήθηκα με το θέμα αυτό από το 1974, δημοσιεύοντας εργασίες σχετικά με τις πολιτιστικές συνέπειες της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο. Στα Θρακικά Χρονικά του αξέχαστου φίλου Στέφανου Ιωαννίδη από το 1974 και μετά σε κάθε τεύχος – όχι μόνο εγώ – δημοσίευσα εργασίες για τον κυπριακό πολιτισμό και την καταστροφή του λόγω της συνεχιζόμενης τουρκικής κατοχής. Για το ίδιο ζήτημα έγραψα και άλλα κείμενα, αναφέρω τη δημοσίευσή μου στο περιοδικό Φοροτεχνική και Θρακική Προσέγγιση (τ. 31 / Νοέμβριος 1996)».
Σε άλλο σημείο παρατηρώ: «Μετά από πολύπλευρη έρευνα, κατέληξα στο συμπέρασμα – βέβαιη υποψία, ότι ένας από τους σκοπούς του πολέμου στο Ιράκ ήταν η καταστροφή ή λεηλάτηση και εμπορεία μνημείων ή έργων πολιτισμού, ενώ η δράση αρχαιοκαπήλων ήταν προκλητική. Οι διεθνείς αγορές – χωρίς ντροπή ή συστολή – γέμισαν με έργα από τις εμπόλεμες ή συλημένες περιοχές και τα μουσεία του Ιράκ».
Τα ίδια ακριβώς τονίζω και για τα πολιτιστικά αγαθά της Κύπρου που κατέκλυσαν εδώ και δεκαετίες τις διεθνείς αγορές. Να προσθέσω, βέβαια, και την κακοποίηση και βεβήλωση μνημείων στην κατεχόμενη περιοχή του νησιού.
*
Η Κυπριακή Λογοτεχνία είναι ένας τομέας του πολιτισμού που πολύ με συγκινεί και ενδιαφέρει. Στο Ημερολόγιο που παρουσιάζεται «1974-2024 |50 χρόνια μετά …Κύπρος – Ελευθερία » εκτός από τις ιστορικές αναφορές υπάρχει και πολιτιστική ματιά και ποίηση. Δεν λείπουν δύο ποιητές τους οποίους αγαπώ και θαυμάζω, ο Κ. Μόντης και ο Κ. Χαραλαμπίδης. Από ένα μικρό δείγμα ποίησής τους:
ΚΩΣΤΑΣ ΜΟΝΤΗΣ
[ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΟΙΗΤΕΣ]Ελάχιστοι μας διαβάζουν,
ελάχιστοι ξέρουν τη γλώσσα μας,
μένουμε αδικαίωτοι κι αχειροκρότητοι
σ’ αυτή τη μακρινή γωνιά,
όμως αντισταθμίζει που γράφουμε Ελληνικά.
ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΠΟΥ ΕΜΕΙΝΕ ΠΙΣΤΗ ΣΤΟΥΣ ΣΥΝΤΡΟΦΟΥΣ ΤΗΣ
Μες στην αμαρτωλή της φορεσιά
με απομιμήσεις δέντρων και πουλιών
κοιμάται πλάι στη δύναμη του ονόματός της.
[…] Η άκρη του ματιού της γίνεται αλμυρή.Το φόρεμά της λιώνει στον κοιτώνα.
Ήτανε δροσερή στα πρώτα χρόνια.
Τώρα μουδιάζει στην καρδιά της παλαμίδας.
Αν έρχεσαι από μακριά, παρακαλώ,
τίναξε τη βροχή από τα μαλλιά σου
κι εγώ θα καταλάβω τ’ όνομά σου.
Τρίτος δημιουργός είναι ο Νίκος Νικολαΐδης ο Κύπριος. Ο ξανθιώτης καλός παλιός μαθητής και φίλος Βασίλης Βασιλειάδης, καθηγητής της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Αριστοτέλειο ΠΘ, εξέδωσε το βιβλίο «Επιλεγμένα Διηγήματα» που επιμελήθηκε, στις εκδόσεις Αρμίδα, Λευκωσία 2011 (σελ. 270). Συναρπαστικά τα πεζογραφήματα του αδικημένου ως τις μέρες μας και αγνοημένου λογοτέχνη. Γράφει για τον συγγραφέα ο φίλος του Στρατής Τσίρκας, αναφερόμενος στην εμμονή του να υπογράφει μετά το ονοματεπώνυμό του βάζοντας και τη λέξη Κύπριος:
«Μ’ επιμονή αναφέρει πάντα, δίπλα στ’ όνομά του, την ιδιαίτερη πατρίδα του. Σα διαμαρτυρία, σα μια ζωντανή εκδήλωση της ελληνικότητας του Νησιού, για να θυμίζει σ’ όλους τους πως η Κύπρος είναι ελληνική».
Κλείνω την εισήγησή μου με το ποίημά μου που προανέφερα
«Η λήκυθος της Κύπρος» του Θανάση Μουσόπουλου
Μεγάλη κίνηση προψές
στ’ Άγιου Βαρνάβα τον παλιό ναό,
σιμά στη Σαλαμίνα.
Εργάτες πάνε κι έρχονται,
άντρες γυναίκες τρέχουν.
Κι ο επιστήμονας κοντά
μιλά με τον δραγάτη.
Λήκυθο φέρνει και κρατά
με δέος κι απιθώνει
ένας παλιός αγωνιστής.
Σούσουρο γίνεται πολύ
τη λήκυθο να διούνε.
Κι ο επιστήμονας ευθύς
με το ’να χέρι δείχνοντας
τη ματωμένη Κύπρος,
με τ’ άλλο υψώνει το αγγί
και λέγει τους σταράτα:
«Ό,τι το χέρι μου κρατεί
το άλλο χέρι δείχνει.
Αίμα που στάζει το σταμνί
χιλιάδων χρόνων είναι
δε στέγνωσε, δε λέρωσε
καρδιές και φυλλοκάρδια
δύναμη δίνει και ορμή
στα ενωμένα χέρια».
Μεγάλη κίνηση κι εψές
και σήμερα και αύριο
στ’ Άγιου Βαρνάβα τον παλιό ναό,
σιμά στη Σαλαμίνα.
Λήκυθοι βρίσκονται πολλές
Αιγαίο γεμάτες Θράκη.
Μια λήκυθος στέκεται ορθή
«Δρόμους Ελλήνων» λέγει.
Μπουκάλι με στο πέλαγος
σα να ’ταν αφημένο,
από τις Θράκης τις ακτές
και του Αιγαίου τους δρόμους
«Δρόμους Ελλήνων» φέρει,
η λήκυθος της Κύπρος.
Μάρτιος 1999
Από τη συλλογή «Δρόμοι Ελλήνων» (2005)
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ , ΞΑΝΘΗ ΓΕΝΑΡΗΣ 2025
