ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ 2023: ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΗΣ – ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ ΚΑΙ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

«Η φιλοσοφία δεν είναι θεωρία αλλά ενέργεια»

(Λ. Βίτγκενσταϊν, 1889-1951)

Του Θανάση Μουσόπουλου

Η Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας εορτάζεται κάθε χρόνο την τρίτη Πέμπτη του Νοεμβρίου. Καθιερώθηκε επίσημα από την UNESCO το 2002: η Γενική Συνέλευση της UNESCO τόνισε τη σημασία της Φιλοσοφίας, ιδιαίτερα για τους νέους ανθρώπους, ως ένα δρόμο «για την ανάπτυξη της κριτικής και ανεξάρτητης σκέψης με γνώμονα την καλύτερη κατανόηση του κόσμου και την προώθηση της ανεκτικότητας και της ειρήνης».

  Στο φετινό μου αφιερωματικό κείμενο θα προσεγγίσουμε δύο Αβδηρίτες σοφούς, τον Δημόκριτο και τον Πρωταγόρα, θα τους ακούσουμε να μιλούν για τον άνθρωπο και τον πολίτη.

  Η αρχαία ελληνική φιλοσοφική σκέψη αποτελεί τη βάση για το νεότερο οικοδόμημα. Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι χάραξαν τους δρόμους από τους οποίους πέρασε η κλασική  ελληνική αλλά και η μεταγενέστερη δυτική φιλοσοφία. 

 

Α. ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ (460 – 370; π.Χ.)

  Ανάμεσα στην Προσωκρατική διανόηση, ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης αποτέλεσε κυρίαρχο πεδίο σε θέματα κοσμολογίας,  αστρονομίας, λογικής, γνωσιολογίας, ηθικής, πολιτικής. Μέσα από τα διασωθέντα  αποσπάσματα των έργων του μπορούμε να σχηματίσουμε μια σφαιρική εικόνα τους σκέψης του. Ο Δημόκριτος πρώτος επινόησε την ατομική θεωρία, ή την δέχτηκε από το δάσκαλό του Λεύκιππο. Ήταν τόσο δυνατός ο έρωτάς του στην επιστημονική έρευνα, ώστε έλεγε ότι προτιμούσε να βρει μια «αιτιολογία» (την επιστημονική εξήγηση τους φαινομένου), παρά να του δινόταν ο θρόνος του βασιλείου τους Περσίας.

Τα συγγράμματά του περιλαμβάνουν όλους τους κλάδους τους ανθρώπινης γνώσης: μαθηματικά, φυσική, ιατρική, γεωπονία, ηθική, ποίηση, μουσική, ζωγραφική, γραμματική, αισθητική, φωνητική και πολεμική τέχνη. Υπεστήριξε ότι το «ον» είναι αιώνιο, αναλλοίωτο και άφθαρτο, ωστόσο δεν είναι «απλούν», αλλά αποτελείται από απειροελάχιστα τεμάχια ύλης (τα άτομα) που είναι αιώνια, άφθαρτα, αναλλοίωτα και αδιάσπαστα.

Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει η  Βιοθεωρία και οι Κοινωνικές απόψεις του Δημόκριτου. Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα:

«Γιατί την ψυχική γαλήνη τη φέρνει τους ανθρώπους η συγκρατημένη διασκέδαση και η σύμμετρη ζωή. Η στέρηση και η υπεραφθονία τείνουν να μετατρέπονται στο αντίθετό τους και να προκαλούν στην ψυχή μεγάλες κινήσεις· και οι ψυχές που κινούνται σε μεγάλη έκταση δεν είναι ούτε ευσταθείς ούτε γαλήνιες […] Να μη δίνει μεγάλη σημασία στα όσα ζηλεύουν ή θαυμάζουν οι πολλοί και να μην τα σκέφτεται συνεχώς. Να κοιτάζει πώς ζουν οι ταλαίπωροι και να συναισθάνεται πόσο υποφέρουν […] Γι’ αυτό ακριβώς δεν πρέπει κανείς να ψάχνει για πράγματα που είναι μακριά του, παρά να ικανοποιείται με τα όσα είναι κοντά του, συγκρίνοντας τη ζωή του με τη ζωή εκείνων που βρίσκονται σε χειρότερη θέση…»(αποσπ. 191).

Β. ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ (490/480 – 420/411 π.Χ.)

  Πολυμαθής και δεινός ρήτορας δημιούργησε εχθρούς και φίλους, όπως μπορούμε να διαβλέψουμε στον περίφημο διάλογο του Πλάτωνα “Πρωταγόρας”. Στο πρόσωπο του Αβδηρίτη σοφού εντοπίζουμε τα σημαντικότερα και αξιολογότερα χαρακτηριστικά του πνευματικού ρεύματος της σοφιστικής. Ο Θουκυδίδης, οι τραγικοί ποιητές, αλλά και πολλές απόψεις του ίδιου του Πλάτωνα είναι αδύνατο να ερμηνευθούν χωρίς τη γόνιμη παρουσία των σοφιστών και βέβαια του Πρωταγόρα.

Κεντρικό ρόλο στο πρωταγόρειο πνεύμα παίζει η σχέση νόμου – παιδείας. Οι σοφιστές, μπορούμε να πούμε όχι απλώς ήταν «δάσκαλοι», είχαν ένα «πρόγραμμα» και ένα «σκοπό».  Θα αξιοποιήσουμε τη διδακτορική διατριβή της Γιολάντας – Ιωάννας Γεωργοπούλου για το θέμα μας.

«Ο Πρωταγόρας ήταν ο επιφανέστερος εκπρόσωπος της αρχαίας σοφιστικής. Απέδιδε πρώτιστη σημασία στην παιδεία, την οποία θεωρούσε ως το μέσον για την ηθική και πνευματική ανάταση και τον αναπροσανατολισμό ανθρώπων και κοινωνιών (Finley), καθώς και για την αντιμετώπιση της νέας πολιτικής κατάστασης, η οποία ήταν συνυφασμένη με την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας στην Αθήνα».

Το μεγάλο θέμα που αναδιπλώνεται στους διανοητές αυτή την περίοδο είναι η σχέση και ο ρόλος της φύσης και του νόμου στην ατομική και κοινωνική ζωή.

«Η σωστή ανατροφή και εκπαίδευση, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, αποτελούσαν τη βάση για τη δημιουργία σωστών πολιτών και την απόκτηση όλων εκείνων των χαρακτηριστικών που δεν προέρχονταν από τη φύση ή την τύχη, αλλά ήταν αποτέλεσμα επιμέλειας, άσκησης και διδασκαλίας».

Ο άνθρωπος, κατά τον Πρωταγόρα, είναι μία ισχυρή και αυτοδύναμη οντότητα, είναι το μέτρο για όλα τα πράγματα: «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος».  Όλοι οι πολίτες, όμως, έχουν χρέος να υπακούνε στους νόμους και να συμμετέχουν ενεργητικά στα κοινά.

*  Μελετώντας όλες τις πλευρές της ιστορίας και του πολιτισμού των Αβδήρων και των Αβδηριτών, κοντά τρεις χιλιάδες χρόνια τώρα, συμφωνούμε με τη διατύπωση του πρωτοπόρου αρχαιολόγου και ερευνητή της περιοχής Δημήτρη Λαζαρίδη: «Τα Άβδηρα ήταν αναμφισβήτητα μια από τις μεγαλύτερες, δυνατότερες και πλουσιότερες πόλεις της Θράκης».

Εκλεκτά και πρωτοπόρα πνεύματα ο Δημόκριτος και ο Πρωταγόρας.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ 2023