ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Του Θανάση Μουσόπουλου

   Για δεύτερη χρονιά έχω τη χαρά και τιμή να συνεργάζομαι με τον Πολιτιστικό και Επιστημονικό Σύλλογο Ξάνθης «Η Τέχνη του Ζην». Κατά το νέο ακαδημαϊκό έτος (Οκτώβριος 2023 – Μάιος 2024) θα πραγματοποιηθεί Σεμινάριο με θέμα την Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας. Θα μελετηθούν κατά σειρά: οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, οι Σοφιστές, ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης. Θα παρουσιαστεί η ζωή και το έργο του κάθε φιλοσόφου και θα εξετασθούν οι βασικές θεωρίες του μέσα από χαρακτηριστικά αποσπάσματα.

  Στις 20 Οκτωβρίου 2023 πραγματοποιήθηκε το πρώτο μάθημα του Σεμιναρίου. Στη συνάντηση είχαμε τη χαρά να παραβρεθεί ο φίλος Νίκος Καμπάνης, δάσκαλος σκακιού και  μελετητής του Ομήρου, που μας είπε λίγα λόγια.

  Η ψυχή του συλλόγου Έμυ Χατζηπαναγιώτη,  αρχίζοντας τη συνάντησή μας, είπε φιλόφρονα λόγια για το πρόσωπό μου και την όλη προσπάθειά μας. Παραθέτουμε στη συνέχεια τα βασικά στοιχεία του πρώτου μαθήματος.

1. Ξεκινήσαμε με ένα γενικότερης εμβέλειας κείμενο του Ουμπέρτο Έκο, που αποτελεί την εισαγωγή στον πρώτο τόμο της σειράς «Ιστορία της Φιλοσοφίας».

«Αν αφήσουμε στην άκρη την αρχική ετυμολογία, σύμφωνα με την οποία «φιλοσοφία» σημαίνει «αγάπη για τη σοφία», το να ορίσουμε τη φιλοσοφία είναι δύσκολο, δεδομένου ότι το νόημα της λέξης αλλάζει ανά τους αιώνες. Στην αρχαία Ελλάδα πίστευαν ότι ο άνθρωπος ξεκίνησε να φιλοσοφεί (όπως έλεγε ο Αριστοτέλης) ως αντίδραση στα παράδοξα φαινόμενα, αλλά σε παράδοξα φαινόμενα απαντά η ερώτηση «ποιος έχει κάνει όλα όσα μας περιστοιχίζουν;» (ερώτηση οπωσδήποτε φιλοσοφική, αν και κοινή σε όλες τις θρησκείες), καθώς και η ερώτηση «πώς γίνεται όλα τα μηρυκαστικά να έχουν κέρατα, εκτός από την καμήλα;» – μία ερώτηση στην οποία ο Αριστοτέλης προσπάθησε να απαντήσει, αλλά σήμερα την απευθύνουμε προς την επιστήμη και όχι τη φιλοσοφία […] Όσο κι αν η φιλοσοφία διευρύνει το έδαφος της επιστήμης, συνεχίζει (ας μας επιτραπεί η έκφραση) να χώνει τη μύτη της παντού. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να πούμε ότι, παρόλο που από την αρχαιότητα έως σήμερα η ανθρωπότητα έχει αναθέσει στην επιστήμη να βρει απαντήσεις για ορισμένα ερωτήματα, υπάρχουν άλλα για τα οποία η επιστήμη δεν έχει απαντήσεις (παραδείγματος χάριν, τι είναι το καλό και το δίκαιο, υπάρχει η ιδέα μίας Πολιτείας ανώτερης από τις άλλες, γιατί υπάρχει το κακό και ο θάνατος, και ούτω καθεξής) και τα οποία εμπίπτουν στο πεδίο της φιλοσοφικής έρευνας. Κάποιος, άλλωστε, είπε ότι η φιλοσοφία είναι η επιστήμη που ασχολείται με τα ερωτήματα για τα οποία δεν υπάρχουν απαντήσεις».

2. Στη συνέχεια παρουσίασα το άρθρο μου: «Η φιλοσοφία δεν είναι θεωρία αλλά ενέργεια» (Λούντβιχ  Βίτγκενσταϊν, 1889-1951) – ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ.

   Στο «Λεξικό Φιλοσοφικών Όρων» του Αγησίλαου Ντόκα στο λήμμα για τη Φιλοσοφία βρήκα ένα ωραίο απόσπασμα του Ράσσελ: «Ο μη φιλοσοφικός άνθρωπος βαδίζει διαμέσου της ζωής επηρεασμένος από τις προκαταλήψεις του ανθρώπινου νου, από τις συνηθισμένες γνώμες της εποχής και του λαού του και από τις πεποιθήσεις που έχουν αναπτυχθεί στο πνεύμα του δίχως τη συνέργεια ή επιδοκιμασία του κριτικού νου».

   Από το 17 ο αιώνα και μετά, με τις ιδέες του Διαφωτισμού, ο άνθρωπος γίνεται το κέντρο του κόσμου και με το δόγμα «Η γνώση είναι δύναμη» τα πάντα στηρίζονται στην εξυπηρέτηση του ανθρώπου. Ζούμε πια τα αποτελέσματα τούτης της αντίληψης. Η κλιματική αλλαγή, όλα τα προβλήματα του περιβάλλοντος, η εμπορευματοποίηση των πάντων, είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά της νέας εποχής. Και η διανόηση, η φιλοσοφία συχνά κινείται στη σφαίρα της απόλυτης / αποκομμένης θεωρίας, ξεχνώντας τη φράση του Μαρξ: «Οι φιλόσοφοι έχουν απλά ερμηνεύσει τον κόσμο με  διάφορους τρόπους. Το θέμα είναι να τον αλλάξουμε». Δεν υποστηρίζω τον μονοσήμαντο πρακτικισμό, πιστεύω στην αναγκαιότητα της θεωρίας, συγχρόνως όμως πρεσβεύω την ανάγκη για ισορροπημένη βελτίωση του ανθρώπου μέσα σε ένα βέλτιστο σύμπαν.

3. Στο επόμενο σημείο της προσέγγισής μας αναφερθήκαμε στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία.

  Από τον 8 ο ως και τον 4 ο π.Χ. αι. τα έπη του Ομήρου, η λυρική ποίηση, τα δραματικά έργα, η φιλοσοφία από το Θαλή ως τον Αριστοτέλη, η γλυπτική και η αρχιτεκτονική, η ρητορική και πολιτική σκέψη ονομάστηκαν «ελληνικό θαύμα ». Το θαύμα αυτό το δημιούργησαν άνθρωποι κάτω από ορισμένες ιστορικές συνθήκες.

  Η πόλη – κράτος αναπτύσσεται παράλληλα με την ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας. Τα πολιτεύματα εξελίσσονται, οι πολίτες όχι μόνο διεκδικούν πολιτικά δικαιώματα, αλλά και επεξεργάζονται θεωρητικά τα προβλήματα πολιτικής και άσκησης της εξουσίας. Ο Ορθός Λόγος είναι το εργαλείο της πολιτικής και η Σοφία είναι το μέσο και ο σκοπός του στοχασμού. Αν οι πρώτοι Ίωνες φιλόσοφοι ασχολούνται με τα αίτια δημιουργίας και τη δομή του κόσμου, οι φιλόσοφοι της κλασικής εποχής : σοφιστές – Σωκράτης – Πλάτωνας –  Αριστοτέλης , όχι μόνο στράφηκαν στον άνθρωπο και στα δημιουργήματά του, κατασταίνοντάς τον κέντρο του ενδιαφέροντος, αλλά μετέφεραν τη φιλοσοφική ζύμωση στην Αθήνα και έδωσαν μια νέα στροφή στον καθόλου φιλοσοφικό στοχασμό.

  Ο Bertrand Russell στην «Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας» που τόσο αριστοτεχνικά μετέφρασε στη γλώσσα μας ο Αιμίλιος Χουρμούζιος αφιερώνει στον α΄ τόμο ένα σημαντικό κεφάλαιο με τίτλο ‘Αθήναι και Πολιτισμός’. Παραθέτουμε ένα απόσπασμα : «Τα επιτεύγματα των Αθηνών της εποχής του Περικλέους, είναι ίσως το καταπληκτικότερο φαινόμενο της ιστορίας. Έως εκείνη την εποχή αι Αθήναι έμεναν καθυστερημένες απέναντι των άλλων ελληνικών πόλεων. Δεν είχαν αναδείξει ούτε στην τέχνη ούτε στη λογοτεχνία μεγάλες προσωπικότητες (εκτός από τον Σόλωνα, που στην αρχή ήταν νομοθέτης). Ξαφνικά, με κίνητρο τη νίκη, τον πλούτο και την ανάγκη της ανοικοδόμησης, αρχιτέκτονες, γλύπτες και δραματουργοί, που παραμένουν αξεπέραστοι ακόμη και στη σημερινή εποχή, δημιούργησαν αριστουργήματα που εδέσποσαν του μέλλοντος ως τους νεότερους χρόνους. Και είναι τούτο ακόμη πιο πολύ εκπληκτικό, όταν λάβουμε υπ’ όψη πόσο μικρός ήταν ο πληθυσμός απ’ όπου ξεπήδησαν».

[ Από το βιβλίο Θαν. Μουσόπουλου “Συνοπτική Ιστορία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας”, εκδ. Σπανίδης, 2023 ]

 4. Στο τελευταίο σημείο αναφερθήκαμε στους Τομείς της Φιλοσοφίας.

Α) Θεωρητικά προβλήματα: έρευνα και διερεύνηση προβλημάτων που αφορούν τον κόσμο, τον άνθρωπο και τον θεό

–         Μεταφυσική ή οντολογία: βαθύτερη υφή της πραγματικότητας, γενική θεώρηση – κοσμολογικά – φυσικά προβλήματα

–         Γνωσιολογία: τα όρια της γνώσης, σχέση με πραγματικότητα

–         Λογική: μέθοδοι κατάλληλες ώστε με βάση τη λογική σκέψη κάποιος/κάποια να διακρίνει το σωστό

–         Αισθητική: διδασκαλία για το ωραίο και τις ποικίλες εκφάνσεις του στη Φύση και στην Τέχνη

Β) Πρακτικά προβλήματα:  συνδέονται με τη σκόπιμη πράξη ή δραστηριότητα

–         Ηθική φιλοσοφία: στοχαστική μελέτη αξιών που αφορούν ανθρώπινη συμπεριφορά και τους κανόνες που την διέπουν σ’ ένα κοινωνικό σύνολο. Κριτήριο ορθής πράξης – ηθικών κρίσεων, επίλυση ηθικών προβλημάτων

–         Πολιτική και Κοινωνική φιλοσοφία: κανόνες που πρέπει να διέπουν οργανωμένη πολιτική κοινωνία, πολιτική οργάνωση κράτους, νομιμότητα πολιτικής εξουσίας, ελευθερίες, δικαιώματα, ιδιοκτησία, οργάνωση κράτους, πολιτεύματα, νόμοι, θεσμοί, πολιτική συμπεριφορά ατόμων και κοινωνικών ομάδων

  Το επόμενο μάθημα – συνάντηση θα πραγματοποιηθεί  στις 10 Νοεμβρίου 2023, ώρα 8 μμ – Θέμα: «Προσωκρατική Φιλοσοφία -Δομή του Κόσμου».

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ – 29 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2023