ΦΩΣ ΣΕ «ΕΝΑ ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΔΩΜΑΤΙΟ, 1967 – 1974»
ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΠΑΠΑΧΕΛΑ, ΕΚΔ. ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, 2021, σελ. 632
Του Θανάση Μουσόπουλου
Η περίοδος της δικτατορίας 1967 – 1974 είναι, ιδίως για μας τους μεγαλύτερους, γεμάτη από τραγικές καταστάσεις, πολλές από τις οποίες δεν είναι τόσο προβεβλημένες και γνωστές. Η επταετία καλύπτει τις φοιτητικές μου σπουδές (1967 – 1972) και αμέσως μετά τη στρατιωτική μου θητεία στην Αεροπορία (1972 – 1974).
Διαβάζοντας αυτές τις μέρες το νέο βιβλίο του Αλέξη Παπαχελά με τίτλο «Ένα σκοτεινό δωμάτιο, 1967 – 1974» θυμήθηκα ένα γεγονός που έζησα στο Πεντάγωνο, στο Αρχηγείο Αεροπορίας όπου υπηρετούσα ως Ανθυποσμηναγός πλέον τον Ιούλιο του 1974. Το Κυπριακό δράμα στο φόρτε του, μεγάλη κινητικότητα 21η προς 22 Ιουλίου 1974 για το Noratlas που κατέπεσε στο Κυπριακό έδαφος χτυπημένο από φίλια πυρά. Βουβή αναστάτωση στους διαδρόμους …
Πριν αναφερθούμε στον συγγραφέα και στο βιβλίο του θα ήθελα να αφιερώσω το κείμενό μου στον Ηλία Νικολακόπουλο που έφυγε αυτές τις μέρες αναπάντεχα από τη ζωή, αφήνοντας ως παρακαταθήκη το ήθος και το πλούσιο και ποικίλο έργο του. Τις απόψεις του αείμνηστου Ηλία για το βιβλίο του Παπαχελά θα τις αναφέρουμε στο οικείο σημείο.
*
Ο Αλέξης Παπαχελάς γεννήθηκε στην Αθήνα το 1961. Σπούδασε Οικονομικά και Ιστορία στο Bard College και, κατόπιν, πήρε Masters από το Columbia University. Ξεκίνησε τη δημοσιογραφία το 1983 ως ανταποκριτής της εφημερίδας Αυγή στη Νέα Υόρκη. Εν συνεχεία εργάστηκε ως ανταποκριτής της Καθημερινής και του Mega Channel στην Ουάσιγκτον. Το 1999 επέστρεψε στην Ελλάδα. Ήταν βασικός παρουσιαστής της εκπομπής Μαύρο Κουτί, και, εν συνεχεία, των Φακέλων. Από το 2007 είναι διευθυντής της Καθημερινής.
Ως πρόδρομο του βιβλίου που παρουσιάζουμε μπορούμε να θεωρήσουμε ένα παλιότερο έργο του Παπαχελά. Συγκεκριμένα, το 1997 στης εκδόσεις της Εστίας δημοσίευσε το βιβλίο του «Ο βιασμός της Ελληνικής Δημοκρατίας, Ο αμερικανικός παράγων, 1947-1967», που αποτελείται από τα εξής κεφάλαια: Η αμερικανική επιρροή κατά τη δεκαετία του ’50 – Η αρχή της αστάθειας και η άνοδος της αριστεράς – Η αποχώρηση του Καραμανλή, νέα εποχή – Η άνοδος της Ε.Κ. στην εξουσία. – Η Κρίση στην Κύπρο και η ιδέα των νατοϊκών δυνάμεων – Το ταραχώδες 1965 – Η προετοιμασία του πραξικοπήματος – Το δίλημμα του Κωνσταντίνου – Το λανθασμένο πραξικόπημα – Το δίλημμα μετά το πραξικόπημα. Το ενδιαφέρον του έργου είναι ότι είκοσι χρόνια μετά την πρώτη έκδοση, το 2017 το βιβλίο εκδίδεται σε 22η έκδοση, βελτιωμένο και εμπλουτισμένο.
Με την ίδια λογική είναι δομημένο και το «σκοτεινό δωμάτιο» που ο Παπαχελάς πασχίζει εμμονή και εντιμότητα να φωτίσει. Διαβάζουμε σχετικά στην παρουσίαση του καλαίσθητου βιβλίου:
«Είκοσι πέντε χρόνια έρευνας χρειάστηκαν για να συγκεντρωθεί το αδημοσίευτο και σπάνιο υλικό για την Επταετία που καθόρισε την ιστορική πορεία της χώρας μας. Περιέχει μαρτυρίες πολλών πρωταγωνιστών και επικεντρώνεται στον ρόλο των αμερικανικών υπηρεσιών.
Το βιβλίο φωτίζει μερικά από τα πλέον πολυσυζητημένα ερωτήματα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας: την ανατροπή του δικτάτορα Παπαδόπουλου από τον Ιωαννίδη, τον ρόλο σημαντικών παραγόντων της εποχής, όπως του Αριστοτέλη Ωνάση, την ανακάλυψη πετρελαίων στο Αιγαίο, το πώς άρχισε η ένταση μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1974, με άγνωστα παρασκήνια, το αν και ποιος έδωσε διαβεβαιώσεις στον Ιωαννίδη πριν από το μοιραίο πραξικόπημα κατά του Μακαρίου και την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Ερευνά ακόμα πώς αντιμετώπιζαν οι Αμερικανοί τον Κωνσταντίνο Καραμανλή και τον Ανδρέα Παπανδρέου, καθώς και ποιες ήταν οι προβλέψεις τους για τον ρόλο που θα έπαιζαν στη μελλοντική ιστορία του τόπου.
Θα «ακούσετε» –για πρώτη φορά– τις φωνές του Δημητρίου Ιωαννίδη και του αρχηγού Ενόπλων Δυνάμεων στρατηγού Γρηγορίου Μπονάνου στο Πολεμικό Συμβούλιο όμως 20ής Ιουλίου 1974. Ήταν στιγμές χάους, απελπισίας. Πρόκειται για μια συγκλονιστική αποτύπωση της ανεπάρκειας όσων διαχειρίζονταν τις τύχες του έθνους εκείνη τη στιγμή. Τα 38 λεπτά αυτού του Πολεμικού Συμβουλίου αποτελούν ένα πολύτιμο ντοκουμέντο για την κατανόηση των γεγονότων.
Στο βιβλίο υπάρχει εκτενές Παράρτημα, με σπάνιο υλικό. Σε αυτό περιλαμβάνονται αναλυτικό χρονολόγιο της εποχής, βιογραφικά σημειώματα των προσώπων που πρωταγωνιστούν στο βιβλίο, καθώς και αναλυτική βιβλιογραφία.
Την έκδοση εμπλουτίζουν 22 QR codes που παρεμβάλλονται μες στις σελίδες του βιβλίου. Σκανάροντάς τα ο αναγνώστης ανακαλύπτει σπάνιο οπτικοακουστικό υλικό με άγνωστα ντοκουμέντα».
Ο ίδιος ο Αλέξης Παπαχελάς ομολογεί ότι τον κυρίευε μελαγχολία όταν διαπίστωνε ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται:
«Τα θέματα ήταν τα ίδια: το Κυπριακό, τα πετρέλαια στο Αιγαίο, η επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων σε 12 μίλια, ο ανταγωνισμός Αμερικανών και Γάλλων και το παιχνίδι των εξοπλισμών. Οι συμπεριφορές τους δεν αλλάζουν: το αιώνιο ελληνικό κατεστημένο με την απαράμιλλη ευελιξία και τον οπορτουνισμό του, με τα ονόματα μόνο να αλλάζουν ενίοτε. Η δημόσια «μαγκιά» όσων κρατούσαν τις τύχες της χώρας στα χέρια τους σε αντιδιαστολή με την παρασκηνιακή δουλικότητα απέναντι στον αμερικανικό παράγοντα. Ή, ακόμα χειρότερα, το αντίστροφο: οι συνεχείς παρασκηνιακές απειλές οι οποίες ουδέποτε υλοποιούντο και έμοιαζαν με μπλόφες ή άδεια πυροτεχνήματα, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Ελπίζω ότι οι αναγνώστες του βιβλίου θα καταλάβουν πολύ καλύτερα τα ίδια αυτά θέματα που απασχολούν την επικαιρότητα και το 2021, τα περισσότερα εκ των οποίων γεννήθηκαν την περίοδο 1973-74».
*
Η Κατερίνα Ανέστη με εύστοχο τρόπο μιλά για την «βαθύτερη ουσία» του βιβλίου:
«Ο Αλέξης Παπαχελάς απαντά – όχι ο ίδιος ακριβώς, ουσιαστικά παραθέτει, συνθέτει ιστορίες, αφηγήσεις, ντοκουμέντα – σε μια σειρά ερωτημάτων της περιόδου 1967-1974, που ακόμα απασχολούν και κυρίως ζητούν ικανοποιητικές απαντήσεις. Το κάνει εστιάζοντας όμως σε πρόσωπα-κλειδιά, αποκαλύπτοντας πτυχές τους άγνωστες, κάνοντας ψυχογραφήματά τους, σαν και αυτά που συνήθιζε και εξακολουθεί να κάνει η CIA για πρόσωπα-κλειδιά της εξουσίας σε κάθε γωνιά του πλανήτη.
Ο Δημήτρης Ιωαννίδης είναι το κυρίαρχο πρόσωπο της πινακοθήκης αντιηρώων που συνθέτει ο Παπαχελάς. Ο λόγος δεν είναι μόνο ο ρόλος που έπαιξε ο ταξίαρχος, συνεργάτης του Γεωργίου Παπαδόπουλου, αρχηγός της ΕΣΑ, ο άνθρωπος που ανέτρεψε τον Παπαδόπουλο και ήταν πρωτεργάτης στο πραξικόπημα εναντίον του Μακάριου τον Ιούλιο του 1973.
Ο λόγος που ο Δημήτρης Ιωαννίδης ξεχωρίζει στο «Σκοτεινό δωμάτιο» είναι και κάπως προσωπικός για τον συγγραφέα: Ήταν 13 ετών το 1974, ζούσε τα γεγονότα της εποχής με έντονο ενδιαφέρον και παρατηρούσε ότι κάθε τόσο ένας αινιγματικός άνδρας επισκεπτόταν τον όροφο πάνω από το διαμέρισμα που έμενε ο Παπαχελάς με την οικογένειά του. Ο άνδρας έφτανε φορώντας σχεδόν πάντα στρατιωτική στολή, ενώ ένα στέισον βάγκον με άνδρες που φορούσαν πολιτικά περίμενε απ’ έξω. Πήγαινε στην αδελφή του που έμενε στην πολυκατοικία και δεν απέφευγε να χαιρετίσει ευγενικά τους ενοίκους που κάθε τόσο συναντούσε. Δεν είχαν ιδέα ποιος ήταν, ώσπου «ένας συγγενής μάς έφερε το τεύχος του Newsweek. Eκεί είδαμε τη φωτογραφία του με τον τίτλο “Ο αόρατος δικτάτορας”. Έπεσε παγωμάρα».
Και καταλήγει στο κείμενο «Ντοκουμέντα, μυστικά και μια “εμμονή” του Αλέξη Παπαχελά» η Κατερίνα Ανέστη:
«Θα μπορούσε να είναι ένα αδρό πολιτικό μυθιστόρημα, ένα άριστο υλικό για μια σειρά στο Netflix, αν κάθε τόσο τα στοιχεία του ρεπορτάζ και οι ίδιες οι φωνές των πρωταγωνιστών ή μαρτύρων της πραγματικής ιστορίας δεν γείωναν τον αναγνώστη στην πικρή γεύση όσων πήγαν στραβά, πέρα από τις δυνάμεις της χώρας. Το φως που πέφτει στο σκοτεινό δωμάτιο εντείνει τη δυσωδία του ερέβους. Ιδανικά, θα ανοίξει νέους διαύλους για περισσότερα στοιχεία, ερμηνείες, συμπεράσματα για μια ιστορική περίοδο που παραμένει ακάνθινη».
Ο Θ Λιακόπουλος επίσης σε κείμενό του δημοσιευμένο στο «Διάστιχο» γράφει ανάμεσα στα άλλα για το πιο αποκαλυπτικό σημείο του βιβλίου:
«Το «διαμαντάκι» του βιβλίου είναι το απομαγνητοφωνημένο κείμενο «Πολεμικού Συμβουλίου», διάρκειας 38 λεπτών, που διεξήχθη το πρωί της 20ής Ιουλίου 1974 και που «κάποιος αξιωματικός είχε την πρόνοια να μαγνητοφωνήσει τη σύσκεψη σε ένα μαγνητόφωνο με μπομπίνες που βρισκόταν σε ένα μικρό δωμάτιο δίπλα στην αίθουσα συσκέψεων. Κατόπιν, κατέγραψε ένα τμήμα της σε κανονική κασέτα και την έδωσε στον Γρηγόριο Μπονάνο. […] Οι άνθρωποι αυτοί είχαν πνιγεί ήδη από την ίδια θηλιά με την οποία είχαν πνίξει τη χώρα. […] Σοκ με τον αρχηγό όλων των Σωμάτων Μπονάνο να μιλάει πρώτος και από τον ήχο της φωνής του να καταλαβαίνεις πως ο άνθρωπος αυτός παραθέτει απλά γεγονότα, μια ιστορία, και όχι μια από τις σημαντικότερες και τραγικότερες στιγμές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Σοκ με τον Ιωαννίδη που, αφού τον ενημερώνει κάποιος, ανακοινώνει απλά: «Μου φαίνεται ότι μας παίρνουν τα γεγονότα. Βομβαρδίζονται όλες οι πόλεις της Κύπρου». Η κατάρρευση του αόρατου δικτάτορα γίνεται εμφανής από αυτό το συμβούλιο. Οι εισηγήσεις του περί ενώσεως με την Κύπρο κ.λπ. απορρίπτονται από τα πιόνια που ο ίδιος είχε τοποθετήσει σε αυτές τις θέσεις. Όπως δε παρατηρεί πολύ σωστά ο Παπαχελάς, φτάνει να προτείνει και το πλέον συνταρακτικό: «Να τους αφήσουμε να μπουν στην Κυρήνεια και μετά να επέμβουμε».
Αυτό το 38λεπτο «Πολεμικό Συμβούλιο», όπως παρατίθεται, έρχεται να επιβεβαιώσει στο ακέραιο τα συμπεράσματα του συγγραφέα και τα δικά μας, σχετικά με το ποιόν των ανθρώπων αυτών, ως μικρούς έως ελαχίστους των περιστάσεων, μα πολύ περισσότερο να μας δείξει κάτι ακόμα πέραν τούτων: το πόσο μικρόψυχοι και μικρόνοες αποδείχθηκαν, σκοτεινοί και περίκλειστοι στις ιδεοληψίες και τις αντιλήψεις τους».
Να προσθέσω ότι το «Πολεμικό Συμβούλιο» στο Πεντάγωνο, όπου υπηρετούσα, πραγματοποιήθηκε στον επόμενο από τον όροφο όπου βρισκόμουν…
Κλείνοντας δίνουμε τον λόγο στον Ηλία Νικολακόπουλο, ο οποίος μίλησε στην παρουσίαση του βιβλίου τη Δευτέρα 18/10/21, με παρόντα και τον πρωθυπουργό Κυρ. Μητσοτάκη. Δύο αποσπάσματα ζουμερά, το πρώτο για τα συναισθήματα του αναγνώστη και το δεύτερο για την Κύπρο:
«Δύο συναισθήματα – εν μέρει αντιφατικά αλλά εξίσου ισχυρά – προκαλεί η ανάγνωση του βιβλίου του Αλέξη Παπαχελά και η δυστοπική περιήγηση στο «σκοτεινό δωμάτιο» της περιόδου 1967-1974 […] Το πρώτο είναι η ευχάριστη ικανοποίηση που αποκομίζει κανείς διαβάζοντας ένα καλογραμμένο βιβλίο, πλούσιο σε πληροφορίες και πρωτότυπες προσεγγίσεις, το οποίο ρίχνει φως σε πολλά σημεία αυτού του «σκοτεινού δωματίου» […] Το δεύτερο εξίσου έντονο συναίσθημα είναι μια βαθιά μελαγχολία την οποία, όπως αναφέρει και ο συγγραφέας στον πρόλογό του, την αισθανόταν και ο ίδιος κατά τη διάρκεια της συγγραφής.
Πράγματι, η εικόνα που αναδύεται από όλες σχεδόν τις σελίδες του βιβλίου για το πολιτικό στρατιωτικό προσωπικό της χούντας είναι ακόμη χειρότερη απ’ ό,τι θα μπορούσε να φανταστεί και ο πιο σταθερός αντίπαλός της».
Το δεύτερο σημείο από την προσέγγιση του Ηλία Νικολακόπουλου αναφέρεται στην Κύπρο, που αυτές τις μέρες του Ιουλίου μάς πληγώνει ιδιαίτερα:
«Η προδοσία της Κύπρου – γιατί κατά τη γνώμη μου συνιστούν πράξεις εσχάτης προδοσίας τόσο το πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου στις 15 Ιουλίου όσο και η τρίωρη σιωπή των ελληνικών όπλων το πρωί της 20ής Ιουλίου – σημάδεψε τη γέννηση της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας και παραμένει μέχρι σήμερα ως ανεπούλωτο τραύμα.
Σήμερα, 47 χρόνια μετά τον Ιούλιο του 1974, όλες οι διπλωματικές προσπάθειες για επανένωση του νησιού έχουν ναυαγήσει και οι δυο κοινότητες (ελληνοκυπριακή και τουρκοκυπριακή) φαίνεται να αποδέχονται πλέον, έστω και σιωπηρά, το status quo, το οποίο δεν δείχνει να ενοχλεί ούτε την Ε.Ε., η οποία απεύχεται μια, έστω και έμμεση, παρουσία της Τουρκίας στο εσωτερικό της».
*
Συγχαίρω τον Αλέξη Παπαχελά για το βιβλίο του.
Και χαιρετώ τον Ηλία με μια φράση που έγραψε για το βιβλίο αυτό – μήνυμα για τις μέρες τούτες που θυμόμαστε τη Μικρασιατική Πληγή του 1922 όπως και την Κυπριακή ανοιχτή Πληγή του 1974:
«Ένα τραύμα, μια εθνική καταστροφή για την οποία δεν λογοδότησε ποτέ κανείς».
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, 11 ΙΟΥΛΙΟΥ 2022
