ΖΟΥΜΕ ΜΙΑ ΝΕΑ ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΠΟΛΕΜΟΥ
Του Θανάση Μουσόπουλου

Έχω απόλυτη συναίσθηση ότι τα τελευταία χρόνια ζούμε σε κατάσταση πολέμου. Πρώτα η λεγόμενη κρίση και τώρα η πανδημία. Ο πόλεμος έχει ως αποτέλεσμα να χάνονται άνθρωποι και να καταστρέφεται η φύση. Στους πολέμους, αναμφίβολα, όλα αλλάζουν. Ίσως, όλα ανατρέπονται. Τώρα έχουμε κάτι περισσότερο.

 Ζούμε σε μια περίοδο που οι ορισμοί πολλών εννοιών έχουν αμφισβητηθεί ή ανατραπεί εντελώς. Ο Θουκυδίδης στην “Παθολογία του πολέμου” παρατηρεί ότι σε περιόδους κρίσης οι λέξεις αλλάζουν νόημα. Έτσι είναι και τώρα – παγκοσμίως. Μόνο τις λέξεις ελευθερία και δημοκρατία να σκεφτούμε, κατανοούμε το βαθύτερο νόημα της θουκυδίδειας θέσης. Στην καθημερινή ζωή μας πόσα πράγματα ονομαζόμενα “αριστερά” θεωρούνται ή είναι κατ’ άλλους “δεξιά”. Και το αντίστροφο. Στερούν δικαιώματα εν ονόματι της προστασίας. Ποια είναι τα δικαιώματα του ανθρώπου – πότε και πως προστατεύονται.

  Ο Χομπσμπάουμ αναφέρει μια εξαίσια φράση: Η οικοδόμηση του γήινου παραδείσου είναι η μοίρα του ανθρώπου. Ο Ίρβιν Γιάλομ στο βιβλίο του, Στον κήπο του Επίκουρου, γράφει: “Μια από τις πιο αγαπημένες φράσεις του Νίτσε είναι η amor fatı (αγάπα το πεπρωμένο σου): με άλλα λόγια, δημιούργησε το πεπρωμένο που μπορείς ν’ αγαπήσεις”, ενώ σε άλλο σημείο συμπληρώνει τη σκέψη του Χάιντεγκερ για τον καθημερινό τρόπο ύπαρξης “όταν ο άνθρωπος αναλώνεται στην καθημερινότητα, αποφεύγει τις βαθύτερες ανησυχίες και τη διαπεραστική αυτοεξέταση”. Θα πρόσθετα και κάτι επιπλέον: ο Ίρβιν Γιάλομ στο βιβλίο του, Η Μάνα και το νόημα της ζωής, γράφει μια συνταρακτική φράση : Η ζωή δεν αναβάλλεται. Γι’ αυτό αγωνίζεται ο άνθρωπος : Για να φέρει ξανά εδώ και τώρα στη γη τον “απολεσθέντα παράδεισο” και για να τον ζήσει.

*

  Θυμήθηκα ένα βιβλίο  που έγραψα πριν από πενήντα χρόνια, το οποίο δημοσιεύθηκε μόλις το 2013, με τίτλο «Αγωνία και Πίστη στο σύγχρονο άνθρωπο». Γράφω το 1972 :

“Πόλεμος πάντων πατήρ” «Θα μπορούσαμε να κάνουμε μιαν αναγωγή στον γενικό αφορισμό του Ηρακλείτου και, με αναφορά μας στο “Πόλεμος πάντων πατήρ”, να διαπιστώσουμε πόσο εκτεταμένα εφαρμόζεται αυτό, που λέγει ο Εφέσιος, σ’ όλα τα επίπεδα της ανθρώπινης ζωής και κοινωνίας. Η σύγκρουση γεννά τα πάντα, γεννά το σήμερα και το αύριο, κυοφορεί το απώτερο μέλλον». Και κατέληγα το κείμενο: «Μέσα στο αδιάκοπο κοσμικό παιχνίδι ο παλιός παίχτης μαλώνει με τον νεότερο, για να αναφανεί ένα καινούριο παιχνίδι πιο ταιριαστό στη στιγμή και στα τωρινά μας βήματα, κι αυτό αέναα και, κατά τον Εφέσιο, για να

“ ρέουν τα πάντα”…».

  Ο πόλεμος, λοιπόν, είναι ένα ευρύτερο σχήμα. Κλασική είναι η προσέγγιση του Θουκυδίδη στη λεγόμενη «παθολογία του πολέμου». Αναφέραμε ότι σε περιόδους κρίσης οι λέξεις αλλάζουν νόημα. Έτσι είναι και τώρα – παγκοσμίως. Κάτι σημαντικό επιπλέον επισημαίνει ο Θουκυδίδης: όσο η φύση των ανθρώπων είναι ίδια «ἕως ἂν ἡ αὐτὴ φύσις ἀνθρώπων ᾖ», θα παρουσιάζονται ίδιες  πολλές και μεγάλες συμφορές εξαιτίας των εμφύλιων σπαραγμών στις πόλεις.

  Χρησιμοποιώντας την αξεπέραστη μετάφραση του Ελευθέριου Βενιζέλου παραθέτω τη συνέχεια του κειμένου. «Εν καιρώ μεν ειρήνης και ευημερίας και αι πόλεις και οι ιδιώται διαπνέονται από ευγενέστερα αισθήματα, καθόσον δεν περιπίπτουν υπό την πίεσιν αναποτρέπτων αναγκών. Αλλ᾽ ο πόλεμος, αφαιρών ολίγον κατ᾽ ολίγον από τους ανθρώπους την καθημερινήν ευμάρειαν, γίνεται διδάσκαλος βίαιος, και τείνει ν᾽ αφομοίωση τας διαθέσεις των πολλών προς την παρούσαν αυτών κατάστασιν».

  Μια και αναφερόμαστε στους αρχαίους, να πάμε για λίγο στον Σταγειρίτη, για να φωτίσουμε μια σημαντική πλευρά. Στο έργο του Αριστοτέλη «Μετεωρολογικά» που στηρίζεται πλήρως στην παρατήρηση και στη λογική, ένα απόσπασμα ενδιαφέρον για τις επιπτώσεις του πολέμου: «δεν είναι πάντοτε οι ίδιοι τόποι της γης ούτε υγροί ούτε ξεροί, αλλά μεταβάλλονται σύμφωνα με τη δημιουργία και τον αφανισμό των ποταμών (…) μεγαλύτερες λοιπόν φθορές και γρηγορότερες  γίνονται στους πολέμους, άλλες σε αρρώστιες,  άλλες σε άγονες περιόδους, άλλες μεγάλες και άλλες μικρές».

*

  Βιολογικός ή μικροβιολογικός πόλεμος χαρακτηρίζεται ο πόλεμος εκείνος κατά τον οποίο γίνεται χρήση ζώντων οργανισμών και ειδικότερα παθογόνων μικροοργανισμών ή παραγώγων αυτών όπως π.χ. έντομα, μικρόβια, καλλιέργειες με φονικούς ιούς και βακτήρια, προκειμένου να προκαλέσουν ασθένεια ή θάνατο ανυπεράσπιστων αμάχων πληθυσμών. Τα βιολογικά, τα πυρηνικά, τα χημικά είναι όπλα μαζικής καταστροφής, μη συμβατικά μέσα πολέμου. Υπάρχουν πληροφορίες για κάποιες χώρες (ΗΠΑ, Ιαπωνία, Ρωσία) με βιολογικά όπλα.

*

  Θα κάνουμε ένα “άλμα” και θα μιλήσουμε για τον κορονοϊό της εποχής μας και την πανδημία. Ο ισραηλινός καθηγητής ιστορίας και διανοούμενος Γιουβάλ Νώε Χαράρι που μας συντροφεύει τα τελευταία χρόνια με τα βιβλία και τα κείμενά του, στις συνεντεύξεις και τα άρθρα του, τον τελευταίο χρόνο παίρνοντας θέση, παίζει καίρια το ρόλο του ως πνευματικού ανθρώπου. Θα χρησιμοποιήσουμε κάποια αποσπάσματα πρόσφατων  κειμένων του. Γράφει:

 «Σήμερα ο μεγαλύτερος κίνδυνος για παγκόσμια καταστροφή δεν είναι τα πυρηνικά όπλα, αλλά ο βιολογικός πόλεμος ή η βιο-τρομοκρατία με τη μορφή ενός ιού. Έχουμε επενδύσει τεράστια ποσά σε πυρηνικά όπλα και όπλα αποτροπής και λίγα σε ένα σύστημα που θα σταματήσει μια επιδημία».

 Θα δούμε το παρόν αναζητώντας διόδους για το μέλλον. Σ’ αυτό θα μας βοηθήσει πάλι το παρελθόν. Ο Θουκυδίδης, συγκεκριμένα, στην Ιστορία του μιλά για τον Λοιμό των Αθηνών, αφιερώνοντας τις §§ 47 – 54 από το δεύτερο βιβλίο του. Το 430 π.Χ., κατά το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου, και ενώ η Αθήνα πολιορκούνταν από τους Σπαρτιάτες, ξέσπασε επιδημία, που θέρισε την πόλη. Ο λοιμός εμφανίστηκε και σε περιοχές της ανατολικής Μεσογείου, επέστρεψε δύο φορές, το 429 π.Χ. και τον χειμώνα του 427/426 π.Χ.,  και η καταστροφή που προκάλεσε στον πληθυσμό της Αθήνας ήταν ένα σημαντικό πρώτο πλήγμα για την πόλη ως προς την εξέλιξη του πολέμου. Ο Θουκυδίδης νόσησε και περιγράφει λεπτομερώς τα συμπτώματα. Πάμπολλοι πέθαναν, μεταξύ των οποίων και ο Περικλής. Η νόσος ήταν μεταδοτική και όσοι προσβάλλονταν και διέφευγαν το θάνατο αποκτούσαν ανοσία.

*

Σε μετάφραση Ελ. Βενιζέλου, θα παραθέσουμε δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα. Το πρώτο για την πηγή ενός επιδημίας: «Η νόσος ήρχισε το πρώτον, ως λέγεται, από την νοτίως της Αιγύπτου κειμένην Αιθιοπίαν, από όπου κατέβη έπειτα εις την Αίγυπτον και την Λιβύην και επεξετάθη εις το πλείστον μέρος της Περσικής αυτοκρατορίας. […] Εις δε την πόλιν των Αθηνών ενέσκηψεν αιφνιδίως και προσέβαλε κατά πρώτον τους κατοίκους του Πειραιώς» (48).

  Το δεύτερο απόσπασμα αναφέρεται σε κοινωνικές αρνητικές επιπτώσεις: «Αλλ᾽ η νόσος εισήγαγε προσέτι και άλλας χειροτέρας μορφάς ανομίας εις την πόλιν. Διότι πολλοί, οι οποίοι προηγουμένως απέκρυπτον την επίδοσίν των εις αθεμίτους ηδονάς, παρεδίδοντο ήδη εις αυτάς χωρίς καμίαν επιφύλαξιν, καθόσον έβλεπαν πόσον αιφνιδία ήτον η μετάπτωσις, αφ᾽ ενός μεν των πλουσίων, οι οποίοι εξαίφνης απέθνησκαν, αφ᾽ ετέρου δε των τέως εντελώς απόρων, οι οποίοι εις μίαν στιγμήν υπεισήρχοντο εις τας περιουσίας εκείνων. […] Αλλά φόβος των θεών ή νόμος των ανθρώπων κανείς δεν τους συνεκράτει, αφ᾽ ενός μεν διότι βλέποντες ότι όλοι εξ ίσου απέθνησκαν, έκριναν ότι καμία δεν υπήρχε διαφορά μεταξύ ευσεβείας και ασεβείας, εξ άλλου δε επειδή κανείς δεν επίστευεν ότι θα επιζήση, διά να δώση λόγον των εγκλημάτων του και τιμωρηθή δι᾽ αυτά».

*

   Από τα δύο αποσπάσματα του Θουκυδίδη κατανοούμε ότι  ο λοιμός / κορονοϊός θα λέγαμε, είναι κάτι που μεταδίδεται χωρίς να λαμβάνει υπόψη σύνορα, από χώρα σε χώρα, από ήπειρο σε ήπειρο. Επίσης, οι επιπτώσεις τέτοιων καταστάσεων δεν είναι μόνο βιολογικές, είναι πολιτικές με τον ευρύτερο χαρακτήρα του όρου. Αν αναφερθούμε στη δομή της ιστορικής κοινωνίας, θα λέγαμε ότι επιδρά σε όλα τα επίπεδα – οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό.

    Ο Χαράρι ήδη από το 2017 επιχειρηματολόγησε πως μέσω της αδιάλειπτης τεχνολογικής προόδου με τον ρυθμό όπου αυτή εξελίσσεται, οι ανθρώπινες κοινωνίες θα μπορούσαν να οδηγηθούν σε μια κατάσταση όπου, κατά το 2050, θα δημιουργούνταν μια νέα τάξη ανθρώπων, η τάξη των αχρήστων, όπου οι άνθρωποι αυτοί δεν είναι απλώς άνεργοι αλλά δεν είναι δυνατό να προσληφθούν πουθενά καθώς ένα τεράστιο τμήμα των τύπων εργασιών, χειρωνακτικών και πνευματικών, θα έχει αυτοματοποιηθεί και αντικατασταθεί από τις μηχανές. Το ζήτημα αυτό της εργασιακής οικονομικής, υποστηρίζει πως θα αποτελέσει ένα από τα κύρια οικονομικά, κοινωνικά, και πολιτικά ζητήματα που θα αντιμετωπίσουν οι επόμενες γενεές.

    Και ένα τελευταίο: «Δεν βρισκόμαστε σε πόλεμο. Ζούμε μια υγειονομική κρίση. Δεν υπάρχουν άνθρωποι-εχθροί να σκοτώσουμε. Υπάρχουν άνθρωποι που πρέπει να φροντίσουμε». Το σύστημα παρακολούθησης των πολιτών θα πρέπει να βρίσκεται υπό τον έλεγχο μιας ειδικής υγειονομικής Αρχής και όχι της αστυνομίας. Το κράτος πρόνοιας επιθυμεί η κυρίαρχη ιδεολογία να το διαλύσει. Όλα ιδιωτικά…

  Υπάρχει ένας διπλός  κίνδυνος ολοκληρωτισμού, από το κράτος, από την αστυνομία ή από τους αλγόριθμους. Στη σύγχρονη Ευρώπη εφαρμόζεται το πρώτο, αλλά καιροφυλακτεί  και  το δεύτερο. Δικαιώματα δημοκρατικά του ανθρώπου και ιδιοκτησία των δεδομένων, των data, είναι το σύγχρονο ζητούμενο. Ακόμη και αν αποτρέψουμε την άνοδο ολοκληρωτικών καθεστώτων, θα χρειαστεί να αντιμετωπίσουμε τη σταδιακή μετατόπιση της εξουσίας από τους ανθρώπους στους αλγορίθμους. «Αν δεν ρυθμίσουμε την ιδιοκτησία των δεδομένων και τη δύναμη των αλγορίθμων, σύντομα οι άνθρωποι ίσως να χάσουν τον έλεγχο της οικονομίας, του πολιτικού συστήματος, ακόμη και της ίδιας της ζωής τους».

*

  Ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν, Ιταλός φιλόσοφος και συγγραφέας, σε πρόσφατη διαδικτυακή παρέμβασή του μίλησε για το «διοικητικό κράτος» (administrative state) του οποίου η εξουσία δεν ασκείται μόνο μέσω των θεσμικών υποκειμένων από την εκτελεστική, νομική και δικαστική εξουσία, αλλά από έναν εξωτερικό παράγοντα […] που αποσκοπεί στην πραγμάτωση αυτού που είναι ‘χρήσιμο’ για την κοινωνία […] που στην πραγματικότητα είναι εκτός των θεσμικών εξουσιών. Όλα αυτά, σημειώνει ο Αγκάμπεν, οδεύουν προς ένα γενικευμένο έλεγχο. Η  societe de controle είναι μια μετα-δημοκρατική κοινωνία, όπου τα πάντα ελέγχονται και καταγράφονται. Ο Μπέρκλεϋ συνήθιζε να λέει ‘υπάρχω σημαίνει γίνομαι αντιληπτός’, σήμερα ‘υπάρχω σημαίνει ελέγχομαι’.

*

  Κλείνω με κάτι που κατέληξα και σε προηγούμενο κείμενό μου: «Με δυο λέξεις, ας παλέψουμε για Υγεία και Ελευθερία. Αυτός είναι ο στόχος μας».

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ,  ΤΕΛΟΣ 2021