ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ – Ο ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ
Του Θανάση Μουσόπουλου

1.  Λίγα εισαγωγικά λόγια …

  Πριν από ένα μήνα περίπου έφυγε από τούτη τη ζωή ο Μίκης Θεοδωράκης.  Δημοσίευσα κάποια σχόλια και μερικά ποιήματά του της εφηβικής ηλικίας.  Τα ίδια σκέφτομαι και τώρα… «Πολλά ειπώθηκαν και θα ειπωθούν. Περίμενα να περάσουν τα έντονα και τα υπερβολικά, για να μιλήσω χωρίς πάθος άδικο. Πολλά με λύπησαν τη βδομάδα που ακολούθησε το θάνατό του».  Εξακολουθούν να με τυραννούν πολλά.

  Μεγαλώσαμε με τον Μίκη, δημιουργούντα και διωκόμενο, πριν από τη  δικτατορία. Στη συνέχεια, είχαμε τη μουσική του για ενδυνάμωση. Από τη λεγόμενη μεταπολίτευση εξακολουθεί να είναι πεδίο αντιλεγόμενο. Και ο ίδιος ο δημιουργός ζούσε τις εντάσεις  και τα συμφραζόμενα της εποχής  και της έμπνευσής του.

  Υποσχέθηκα – στον ίδιο μου τον εαυτό – να γράψω κάποια κείμενα, προσεγγίζοντας πλευρές της ζωής και του έργου του.

     Ξεκινώ από λίγα βιογραφικά στοιχεία που, νομίζω, καθορίζουν την πορεία του.

    Ο Μιχαήλ (Μίκης) Θεοδωράκης γεννήθηκε στη Χίο στις 29 Ιουλίου 1925, από πατέρα Κρητικό και μητέρα Μικρασιάτισσα. Λόγω της επαγγελματικής ιδιότητας του πατέρα του (ανώτερος δημόσιος υπάλληλος) πέρασε τα παιδικά του χρόνια μετακινούμενος σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας: Μυτιλήνη (1925-1928), Σύρο και Αθήνα (1929), Ιωάννινα (1930-1932) Αργοστόλι (1933-1936), Πάτρα (1937-1938), Πύργο (1938-1939) και Τρίπολη (1939-1943). Πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είχε ανακαλύψει την αγάπη του για τη μουσική κι έγραψε τις πρώτες του συνθέσεις, ενώ το 1942 εξέδωσε τα πρώτα του ποιήματα, με το ψευδώνυμο Ντίνος Μάης. Το 1943 εγκαθίσταται οριστικά στην Αθήνα και συνεχίζει τις μουσικές του σπουδές, παράλληλα, αναπτύσσει αντιστασιακή δράση. Έχει γνωριστεί ήδη με τον Μάνο Χατζιδάκι, από τα πρώτα μετακατοχικά χρόνια και συνεργάζονται στο Ελληνικό Χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου. Το 1952-53 γράφει για πρώτη φορά μουσικές για τον κινηματογράφο. Το 1954 πηγαίνει  στο Παρίσι (με υποτροφία) για να συνεχίσει τις μουσικές σπουδές του, παρακολουθώντας μαθήματα από τον διάσημο συνθέτη Olivier Messiaen.

  Δε θα προχωρήσω σε άλλες  λεπτομέρειες τις ζωής του. Θα σταθώ σε τρία στοιχεία που δείχνουν το βάθος και εύρος του ανθρώπου και του έργου του.

  Όταν τον ρωτούν «Υπάρχει ένα τραγούδι που κλείνετε μέσα σας, από τα τραγούδια σας, που να είναι η μυσταγωγία σας, το απαύγασμα; Υπάρχει ένα τραγούδι που σας δονεί περισσότερο;» απαντά:

  «Δεν θα πω για δικό μου τραγούδι, άλλα εγώ είμαι παιδί της Εκκλησίας. Είμαι παιδί που γεννήθηκε με τη Βυζαντινή μουσική».

  Ένα δεύτερο στοιχείο είναι η σύνδεση τέχνης και πολιτικής.  Το 1963, τον Μάιο, δολοφονείται στη Θεσσαλονίκη ο βουλευτής της ΕΔΑ Γρηγόρης Λαμπράκης. Δημιουργείται η Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη και ο Μίκης Θεοδωράκης εκλέγεται πρόεδρός της. Η Τέχνη με την πολιτική συνδέονται, πλέον, άμεσα στο έργο του – τόσο μέσα από τα τραγούδια του, όσο και μέσω κειμένων, δηλώσεων, συνεντεύξεων και δράσεων.

  Το τρίτο στοιχείο η σύνδεση ποίησης και μουσικής. Αναφέρομαι,  βέβαια, στη μελοποίηση της σύγχρονης ποίησης. Ποιήματα του Σεφέρη, του Ελύτη, του Ρίτσου, του Λειβαδίτη, του Αναγνωστάκη  από τους Έλληνες, αλλά και ξένων μεγάλων ποιητών – αναφέρομαι συγκεκριμένα  στο “Canto General” του Πάμπλο Νερούντα,  αποκαθιστούν τη βαθύτατη σχέση  της μουσικής και του λόγου, κατά τα αρχαιοελληνικά πρότυπα.

  Συγκινητική είναι μια περιγραφή από περιοδεία του Μίκη στη Λατινική Αμερική:

 «Θυμάμαι ότι κατά την επιστροφή μας από το Σαντιάγκο, το αεροπλάνο έκανε σκάλα στο Μοντεβιδέο. Οι επιβάτες θα έπρεπε να μείνουν στις θέσεις τους, όμως άνοιξε η πόρτα και άκουσα το όνομά μου. Βγήκα στην πόρτα και είδα στην πίστα τον Κώστα Γαβρά περιστοιχισμένο από Τουπαμάρος, όπως μου είπε, που τραγουδούσαν όλοι μαζί στα ισπανικά τον “Αντώνη” από το “Μαουτχάουζεν”. Ηρωικές εποχές!».

  Έρχονται  στο μυαλό  μου λίγοι στίχοι από Κάντο Χενεράλ, σε μετάφραση Δανάης Στρατηγοπούλου, America Insurrecta, “Ξεσηκωμένη Αμερική”:

Πατρίδα, έχεις γεννηθεί από ξυλοκόπους,
από τέκνα αβάφτιστα, από μαραγκούς,
από κείνους που δώσαν σαν παράξενο πουλί
μια σταγόνα αίμα πετούμενο
και σήμερα θα γεννηθείς και πάλι σκληρή,
μες από εκεί που ο προδότης και ο δεσμοφύλακας
σε πιστεύανε παντοτινά θαμμένη.
Σήμερα, όπως και τότε, θα γεννηθείς απ’ το λαό.
Σήμερα θα βγεις μες απ’ το κάρβουνο και τη δρόσι.
Σήμερα θα καταφέρεις να τραντάξεις τις πόρτες
με χέρια κακοπαθιασμένα, με κομμάτια
ψυχής που περισώθηκε, με δέσμες
από βλέμματα που ο θάνατος δεν έσβησε:
εργαλεία φοβερά
κάτω απ’ τα κουρέλια, έτοιμα για τη μάχη”

    Για την πατρίδα μας, αλλά και για κάθε πατρίδα του σύμπαντος  γράφει  και παλεύει ο Αρχάγγελος του Σύμπαντος Μίκης Θεοδωράκης.

  Το 1959 σε μία συνέντευξη του Μίκη στον Γ. Πηλιχό (εφημ. Τα Νέα)  δηλώνει:

«Προσωπικά είμαι ιδιαίτερα ευτυχής,  γιατί είμαι Έλληνας. Δεν το λέω αυτό συναισθηματικά, αλλά λογικά – ρεαλιστικά. Γιατί η Ελλάδα μού προσφέρει διπλά μια δυνατή βάση, όπου μπορώ να σταθώ στα πόδια μου και ακόμα να προχωρήσω, ενώ βλέπω σαφώς  γύρω μου, στην Ευρώπη, πολλούς νέους να παραπαίουν  και να διστάζουν, γιατί τους λείπει ακριβώς μια τέτοια βάση […] Η μουσική μας κληρονομιά είναι γερή και πρωτότυπη,  η μουσική γλώσσα που χρησιμοποίησε ο λαός μας  ανάμεσα στους αιώνες, για να εκφραστεί,  λάμπει σαν διαμάντι ανάμεσα στις μουσικές γλώσσες των άλλων λαών» (Μ. Θεοδωράκη,  Για την Ελληνική Μουσική, εκδ. Πλειάς,  1974).

[ Στο επόμενο κείμενο θα μιλήσουμε για τη σχέση Μ. Χατζιδάκι – Μ. Θεοδωράκη]

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΜΙΚΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ

Κύκλοι τραγουδιών: Επιτάφιος, Επιφάνεια, Πολιτεία Α΄, Β΄, Γ΄ και Δ΄, Λιποτάκτες, Μικρές Κυκλάδες, Χρυσοπράσινο Φύλλο, Η Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν + Κύκλος Φαραντούρη, Ρωμιοσύνη, Romancero Gitano, Θαλασσινά φεγγάρια, Ο ήλιος και ο χρόνος, Δώδεκα λαϊκά, Νύχτα θανάτου, Αρκαδίες, Τα τραγούδια του Αγώνα, Τα τραγούδια του Ανδρέα, 18 Λιανοτράγουδα της Πικρής Πατρίδας, Μπαλάντες (σε ποίηση Μανώλη Αναγνωστάκη), Στην Ανατολή, Τα λυρικά (σε ποίηση Τάσου Λειβαδίτη), Χαιρετισμοί, Επιβάτης, Ραντάρ, Διόνυσος, Φαίδρα, Καρυωτάκης, Τα πρόσωπα του ήλιου, Μνήμη της πέτρας, Ως αρχαίος άνεμος, Μήπως ζούμε σ’ άλλη χώρα;, Μια θάλασσα γεμάτη μουσική, Η Βεατρίκη στην οδό Μηδέν, Ασίκικο Πουλάκη, Λυρικώτερα, Λυρικώτατα, Σερενάτες, Τα Πικροσάββατα.

Μουσική για θέατρο: Όμορφη πόλη, Το τραγούδι του νεκρού αδελφού, Μαγική πόλη, Ένας όμηρος, Εχθρός Λαός, Προδομένος Λαός, Καποδίστριας, Χριστόφορος Κολόμβος, Περικλής, Αυτό το δέντρο δεν το λέγανε υπομονή, Το θεριό του Ταύρου, Μάκβεθ.

Μουσική για αρχαίο δράμα: Ορέστεια (Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες), Αντιγόνη, Ιππής, Λυσιστράτη, Προμηθεύς Δεσμώτης, Οιδίπους Τύραννος, Εκάβη, Ικέτιδες, Τρωάδες, Φοίνισσες, Αίας, Μήδεια.

Μουσική για κινηματογράφο: Συνοικία το όνειρο, Αλέξης Ζορμπάς, Ζ, Σέρπικο, Ιφιγένεια, Ηλέκτρα, Το μπλόκο, Όταν τα ψάρια βγήκαν στη στεριά, Σουτιέσκα (Τίτο), Μπιριμπί, Φαίδρα, Κατάσταση πολιορκίας, Actas de Marusia.

Ορατόρια: Άξιον εστί, Μαργαρίτα, Επιφάνεια Αβέρωφ, Κατάσταση πολιορκίας, Πνευματικό εμβατήριο, Requiem, Canto General, Θεία Λειτουργία, Λειτουργία για τα παιδιά που σκοτώνονται στον πόλεμο.

Συμφωνικά έργα και Μουσική Δωματίου: 1η, 2η, 3η 4η, 7η Συμφωνία, Κατά Σαδδουκαίων, Canto Olympico, Τρίο, Σεξτέτο, Το Πανηγύρι της Αση-Γωνιάς, Ελληνική Αποκριά, Κύκλος, Σονατίνα για πιάνο,11 Πρελούδια για πιάνο,Σουίτα αρ. 1, 2 και 3, Σονατίνα αρ. 1 και αρ. 2 για βιολί και πιάνο, Οιδίπους Τύραννος, Κοντσέρτο για πιάνο, Ραψωδία για τσέλο και ορχήστρα, Sinfonietta, Adagio.

Μπαλέτα: Οι Εραστές του Τερουέλ, Αντιγόνη, Ζορμπάς. Άξιον εστί, Canto General.

Όπερες: Καρυωτάκης (Οι μεταμορφώσεις του Διονύσου), Μήδεια, Ηλέκτρα, Αντιγόνη, Λυσιστράτη.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, 30 Σεπτεμβρίου 2021