Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ – ΟΧΙ ΣΤΟΥΣ ΦΟΒΟΥΣ
ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ TON KAIΡΟ ΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ

Του Θανάση Μουσόπουλου

  Στην  περίοδο της κρίσης και των μνημονίων είχε καλλιεργηθεί η αντίληψη «δεν υπάρχει άλλη λύση».  Μ’ άλλα λόγια υποθάλπεται ο φόβος και  η παθητικότητα.

  Από την περίοδο της κρίσης στην πατρίδα μας έχω κρατημένο στο αρχείο μου ένα δημοσίευμα του ψυχιάτρου Θόδωρου Μεγαλοοικοόμου με τίτλο «Ο ψυχολογικός πόλεμος» και επίτιτλο  «Από τον φόβο και την παθητικότητα προς μια ψυχολογία της Αντίστασης» (25-26 Οκτωβρίου 2014 – ένθετο ευ+υγεία της Εφημερίδας των Συντακτών).

  Στην ίδια εφημερίδα  πρόσφατα, στη σειρά ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ του Σπύρου  Μανουσέλη, μελετήσαμε το κείμενό του  «Η τρομοκρατία της ψυχοπανδημίας – Πώς επηρεάζει την ανθρώπινη συμπεριφορά η απειλή της COVID-19;» (Εφημερίδα των Συντακτών  12-15 Μαρτίου 2021). [Αναφέρω τα στοιχεία των δύο κειμένων για όποιον / όποιαν θα ήθελε να τα διαβάσει στο διαδίκτυο, Υπάρχουν και τίτλοι βιβλίων τους].

  Και στις δύο περιπτώσεις (κρίση – μνημόνια και πανδημία – κορονοϊός) μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι εμφανίζονται τα ίδια ψυχολογικά φαινόμενα.

  Έχοντας μάλιστα υπόψη τα παραπάνω, κατά την  21^η Μαρτίου 2021 – Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης – δημοσίευσα το κείμενό μου «Μην τους φοβάσαι, στο φόβο σου ποντάρουν (Γ. Ρίτσος)» που περιελάμβανε ποιήματα σχετικά με το φόβο. Στο πρώτο μέρος του κειμένου μου γράφω:

  Τις τελευταίες δεκαετίες ο φόβος και ο τρόμος παγκόσμια έχουν κυριαρχήσει σε πολλούς τομείς. Θεωρώ συνεπώς πολύ αναγκαίο – γιατί η ποίηση είναι για όλα, για τα εύκολα και για τα δύσκολα – ένα μικρό ποιητικό αφιέρωμα να επιχειρήσω για τούτα τα θέματα.

  Με την πανδημία, εξάλλου, ο φόβος καλλιεργείται ιδιαίτερα, ως ένα μέσο αφενός περιορισμού και αποκλεισμού, αλλά και ως προκαταβολική επιβολή λύσεων που με κανονικές συνθήκες θα ήταν αδιανόητες. Αναφέρομαι όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά γενικότερα στον «πολιτισμένο» «δημοκρατικό» κόσμο.

Είναι χαρακτηριστικοί οι στίχοι του Μπρεχτ:

«Ένας ξένος ταξιδιώτης που γύριζε απ’ το Τρίτο Ράιχ / Και τον ρωτήσανε ποιος κυβερνάει στ’ αλήθεια εκεί κάτω, / Αποκρίθηκε:  Ο τρόμος».

    Ο ιστορικός Yaval Noah Harari στο πρόσφατο πολυμεταφρασμένο έργο του «21 μαθήματα για τον 21^ο αιώνα», αφιερώνει κεφάλαιο στην Τρομοκρατία. Μια μικρή φράση για προβληματισμό: «Η τρομοκρατία λειτουργεί πατώντας το κουμπί του φόβου βαθιά στο μυαλό μας και δεσμεύοντας την προσωπική φαντασία εκατομμυρίων ατόμων».

*  Θα συνεχίσουμε παρουσιάζοντας τα θέματα αυτά. Θα  στηριχθούμε στα κείμενα των  κυρίων Θόδωρου Μεγαλοοικοόμου ψυχιάτρου  και  Σπύρου  Μανουσέλη δημοσιογράφου, που ανέφερα στον πρόλογό μου.

  Ξεκινούμε από την περίοδο της λεγόμενης «κρίσης» και τα Μνημόνια. Γράφει ο Θ. Μεγαλοοικονόμου: «Ο τρόμος που προκαλούν τα μέτρα, καθώς και αυτό το “χειρότερο” που μας επιφυλάσσεται αν αυτά δεν παρθούν και επιβληθούν, η αίσθηση που η όλη κατάσταση καλλιεργεί ότι “δεν υπάρχει μέλλον”, περιέχει, εν δυνάμει, μια στάση ζωής που υποκύπτει και προσαρμόζεται παθητικά στην ανάδυση των καθημερινών αναγκών της επιβίωσης ως του ορίζοντα της δράσης του υποκειμένου». Ο συγγραφέας σημειώνει ότι εμφανίζονται  εγωιστικές/ατομικιστικές συμπεριφορές, μια στάση που μπορεί να οδηγήσει στην απώλεια των ποικίλων κατακτήσεων που περικλείνονται στην έννοια του ανθρώπινου. «Aυτή η στάση συνδέεται, επομένως, με την παθητική αποδοχή της πραγματικότητας, ως μιας κατάστασης στην οποία ο καθένας είναι μόνος και δεν μπορεί να κάνει τίποτα για να την αλλάξει».

   Όμως, εκτός από την παθητική στάση υπάρχει και μια διαφορετική στάση. Σημειώνει σχετικά ο Θ. Μεγαλοοικονόμου: «“Ψυχολογία της αντίστασης” σημαίνει μιαν εγνωσμένη αποδοχή της συγκεκριμένης πραγματικότητας, όχι για να υποταχτεί κανείς σ΄ αυτήν και να την υποστεί, αλλά για να συγκρουστεί μαζί της και να την ανατρέψει». Στο χέρι του  καθένα / της καθεμιάς μας είναι να αναλάβει ενεργητικό ρόλο στην πραγματικότητα.

   Και από την «κρίση» θα περάσουμε στην «πανδημία», αξιοποιώντας το κείμενο του Σπ. Μανουσέλη.

  Σημειώνει στον πρόλογό του ο συγγραφέας ότι «Oι άνθρωποι εκδηλώνουν φοβικές αντιδράσεις άγνωστες στο υπόλοιπο ζωικό βασίλειο. Πράγματι, λόγω της αναπτυγμένης νοημοσύνης και κυρίως της αυτοσυνείδησης, ο άνθρωπος θα μπορούσε κάλλιστα να θεωρηθεί ως το πλέον φοβισμένο πλάσμα πάνω στον πλανήτη μας. Ο φόβος, το έντονο άγχος, η αγωνία ή ο πανικός αποτελούν οικεία ανθρώπινα αισθήματα με βαθύτατες και για αυτό αδιαφανείς ρίζες στην ιδιαίτερη βιοψυχολογική και στην κοινωνική ιστορία μας».

  Ειδικότερα πολλές και διαφορετικές έρευνες σε όλο τον κόσμο έδειξαν ότι τα επαναλαμβανόμενα λοκντάουν και τα αυστηρά μέτρα στα πλαίσια της πανδημίας «επηρεάζουν καταστροφικά την ψυχική και διανοητική ισορροπία των ατόμων και, όπου εφαρμόζονται, προκαλούν ακραία φαινόμενα συλλογικού άγχους ή και πανικού».

  Μετά τον πρώτο χρόνο πανδημίας αυτές οι αγχώδεις συμπεριφορές και οι φοβικές αντιδράσεις, που ενίοτε συνοδεύονται και από πανικό, είναι ένα πολύ συχνά διαπιστωμένο ψυχολογικό σύνδρομο συμπεριφορών. Οι ερευνητές μάλιστα επινόησαν τον όρο Ψυχοπανδημία (Psycho-pandemic), έναν  νεολογισμό ο οποίος επιχειρεί να συνοψίσει τις διαρκείς ψυχολογικές και διανοητικές πιέσεις που οι άνθρωποι υφίστανται εδώ και έναν χρόνο, όταν υποχρεώθηκαν να ακολουθήσουν συλλογικά τα νέα περιοριστικά μέτρα κατά της πανδημίας.

  Τα διάφορα μέτρα εγκλεισμού που λαμβάνονται και οι πληροφορίες που έχουν για τα θύματα της πανδημίας τους πανικοβάλλουν. Για τούτο, σημειώνει ο συγγραφέας ότι «Η διαφοροποίηση των αρνητικών συναισθημάτων του φόβου και του πανικού είναι αποφασιστικής σημασίας για την τρέχουσα βιοπολιτική που ασκείται κατά της πανδημίας». Διαταράσσεται η ψυχοσωματική υγεία και η κοινωνική ζωή του  ατόμου. «Είτε το άτομο βιώνει προσωπικά μια πραγματική ιογενή απειλή είτε είναι απλώς θεατής όταν συμβαίνει στους άλλους, αυτή χαράσσεται στη μνήμη του επηρεάζοντας σημαντικά την κοινωνική ζωή του».

  Οι εικόνες που προβάλλονται καθημερινά από τα περισσότερα ΜΜΕ και ειδικά από την τηλεόραση φοβίζουν και τρομοκρατούν τον θεατή. «Εικόνες ανείπωτης βίας εισβάλλουν από παντού και εγκαθίστανται στο μυαλό μας παραλύοντας τη σκέψη μας. Έτσι δημιουργούνται καθημερινά τα αισθήματα της προσωπικής ανασφάλειας και του συλλογικού πανικού για κάποια επικείμενη ιογενή απειλή, η οποία θα πρέπει να παραμένει επιμελώς απροσδιόριστη. Η αρχή λειτουργίας αυτού του ψυχολογικού μηχανισμού είναι αρκετά απλή: όσο λιγότερα γνωρίζουμε για την απειλή που ελλοχεύει τόσο περισσότερο απειλητική τη θεωρούμε. Και η συστηματική καλλιέργεια του φόβου που γεννιέται από την άγνοια εξυπηρετεί κατά κανόνα σκοτεινές πολιτικές ή οικονομικές σκοπιμότητες».

  Όταν φοβούνται οι άλλοι, πώς δικαιολογείται να μη φοβούμαι κι εγώ. «Ο δημόσιος βομβαρδισμός μας με αρνητικά – φοβιστικά ερεθίσματα είναι επομένως μια ιστορική – πολιτική επιλογή που στοχεύει συνειδητά στον έλεγχο και την περιστολή των βασικών ανθρώπινων βιοψυχολογικών συμπεριφορών».

  Καταλήγοντας ο  Σπ. Μανουσέλης σημειώνει ότι  «Το κλίμα γενικευμένης ανασφάλειας και ρευστότητας ευνοεί συνήθως τις πιο συντηρητικές πολιτικές επιλογές των πολιτών, οι οποίοι τρομοκρατημένοι στρέφονται σε αντιδραστικούς πολιτικούς ηγέτες που δημαγωγικά τους υπόσχονται ασφάλεια και σταθερότητα, με αντίτιμο βέβαια τη «θυσία» κάποιων συστηματικά απαξιωμένων κοινωνικών, εργασιακών δικαιωμάτων και δημοκρατικών ελευθεριών».

*  Επιχείρησα, με βάση τα επιστημονικά δεδομένα και στοιχεία που εισέπραξα από τους δύο συγγραφείς, τον ψυχίατρο Θόδωρο Μεγαλοοικοόμου και  τον δημοσιογράφο Σπύρο  Μανουσέλη, να περιγράψουμε τους φόβους που τρομοκρατούν τον άνθρωπο της εποχής μας και τη δυνατότητα μείωσης ή εξουδετέρωσης  των φόβων.

  Πεποίθησή μου εδραία είναι ότι το θέμα σχετικά με τον κορονοϊό – είναι θέμα βιολογικό / ιατρικό. Η αντιμετώπιση και η αξιοποίησή του  όμως είναι θέμα πολιτικό σε τοπικό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο.

  Κλείνουμε με τον αρχαίο κύπριο  κυνικό  φιλόσοφο Δημώνακτα (2^ος αι. μ.Χ.):

Mόνον ευδαίμονα, έφη, τον ελεύθερον, εκείνον νομίζω τον μήτε ελπίζοντά τι μήτε δεδιότα [=  Ο μόνος ευτυχισμένος είπε θεωρώ ότι είναι ο ελεύθερος, εκείνος που ούτε ελπίζει ούτε φοβάται κάτι]

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, ΤΕΛΟΣ ΜΑΡΤΙΟΥ 2021