Tα Μέσα Ενημέρωσης και ο Λαϊκισμός
ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ ΕΝΟΣ ΜΗ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ

Του Θανάση Μουσόπουλου

Στις αρχές Δεκεμβρίου του 2020 δημοσίευσα ένα άρθρο με τίτλο «Η διάκριση εξουσιών και τα ΜΜΕ». Θα παραθέσω εισαγωγικά ένα τμήμα από το κείμενό μου εκείνο και θα προσθέσω επιπλέον σχόλια συνδέοντας το θέμα με τον Λαϊκισμό.

*

Στις τελευταίες δεκαετίες χρησιμοποιείται ο όρος Τέταρτη εξουσία που αναφέρεται στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ). Αρχικά αναφερόταν στον Τύπο, καθώς ήταν το μόνο μέσο, αλλά στη συνέχεια με την ανάπτυξη και των υπολοίπων (π.χ. ραδιόφωνο, τηλεόραση, Internet), χαρακτηρίζει τα ΜΜΕ γενικότερα.

Θα επικαλεστούμε κείμενο του Παντελή Μπουκάλα (Tvxs.gr.- 5 Σεπτεμβρίου 2018), όπου για την Τέταρτη εξουσία γράφει: ότι «εντελώς λαθεμένα ταυτίζεται με το σύνολο των δημοσιογράφων. Δεν είναι όλοι οι δημοσιογράφοι ίσοι ούτε ίδιοι. Φυσικά και υπάρχουν λιγοστοί (της τηλεόρασης, του ραδιοφώνου, του Διαδικτύου και – μάλλον έσχατοι οι κάποτε πρώτοι – των εφημερίδων) που έχουν δεσπόζουσα θέση στο καθημερινό πάουερ γκέιμ. Μολαταύτα, πλην εξαιρετικών περιπτώσεων, η εξουσία τους, ως δανεική και ετεροπροσδιορισμένη, είναι αναιρέσιμη ανά πάσα στιγμή.

Μα ποια εξουσία ισχυρότερη από την οικονομική, παγκοσμίως και εν Ελλάδι; Και ποιο σοβαρότερο πρόβλημα αντιμετωπίζει η κοινοβουλευτική δημοκρατία, όπου γης, από την υπερφαλάγγιση ή και την υπονόμευσή της από τις θρυλικές «δυνάμεις της αγοράς», του χρήματος σε απλά ελληνικά; ».

Προσωπικά, πρόσθεσα στην άποψη του Παντελή Μπουκάλα, δεν  αναφέρομαι στο ποιος έχει μεγαλύτερη ευθύνη και ενοχή στα διαπλεκόμενα.  Απλώς σημειώνω ότι αλλοιώνονται ή αλλοτριώνονται οι τρεις άλλες εξουσίες από την τέταρτη. Για μένα ως απλό πολίτη αυτό έχει τη μεγαλύτερη σημασία.  Τώρα, με την πανδημία τα ΜΜΕ παίζουν τον ρόλο τους. Μιλώ για τα κεντρικά και εθνικής εμβέλειας, τα άλλα κάτι  παίζουν κι αυτά – όπου και όπως μπορούν.

*

Εκκινώ από τα Μέσα Ενημέρωσης στις μέρες μας. Φίλοι και φίλες τον καιρό της πανδημίας, μου κάνει εντύπωση, λες και ζούμε σε άλλον κόσμο. Σκέφτομαι ότι, κατά την παροιμία «Με όποιον δάσκαλο καθίσεις, τέτοια γράμματα θα μάθεις», όποιο μέσο ενημέρωσης παρακολουθείς, τέτοιον κόσμο κτίζεις – εκτός, βέβαια, αν όλη τη μέρα και όλη τη νύχτα περιδιαβάζεις στα διάφορα μέσα., για να κατασταλάξεις στο τι συμβαίνει. Διάβαζα κάπου ότι η υπερπληροφόρηση, οδηγεί στην παραπληροφόρηση. Μπερδεμένα τα πράγματα.  Όλα αυτά στριφογυρίζουν στο μυαλό μου και εφάπτονται με τον ποικιλώνυμο  λαϊκισμό.

Σε κάθε περίοδο της  νεότερης ιστορίας μας παρατηρούμε έντονα φαινόμενα λαϊκισμού, ιδιαίτερα όταν πλησιάζουν εκλογές ή όταν τα πράγματα είναι στριμωχτά. Θα χρησιμοποιήσω στοιχεία από παλιότερα δημοσιεύματα, για να μην συνδεθούν με την τρέχουσα πραγματικότητα.

*

Στο μάθημα τις έκθεσης ιδεών του λυκείου ένα από τα θέματα που εξετάζαμε ήταν ο Λαϊκισμός. Θα παραθέσω κάποια στοιχεία «τυπικά» για την έννοια του λαϊκισμού.

Λαϊκισμός είναι η στάση και η συμπεριφορά που συναντάται στην πολιτική και στην τέχνη και χαρακτηρίζεται από υπερβολική και μη αυθεντική λαϊκότητα και κατ’ επέκταση από δημαγωγία και προπαγάνδα. Το λεξικό Cambridge ορίζει το λαϊκισμό ως «πολιτική ιδέα και δράση που στοχεύει στην αντιπροσώπευση των επιθυμιών και των αναγκών του απλού λαού».

Λαϊκισμός – Λαϊκότητα: Οι δύο λέξεις αποτελούν τις δύο όψεις τις έννοιας «λαϊκός»: η λαϊκότητα, το γνήσιο λαϊκό στοιχείο με χαρακτηριστικά την απλότητα και τη λιτότητα, και ο λαϊκισμός, δηλαδή το ψεύτικο, φτιαχτό λαϊκό στοιχείο, που μιμείται τη συμπεριφορά του λαού, για να την εκμεταλλευθεί (πολιτικά, κοινωνικά, καλλιτεχνικά κ.λπ.). Μιλούμε με θετικό πνεύμα για τη λαϊκότητα τις σκέψης και τις συμπεριφοράς των απλών ανθρώπων του λαού, αλλά με αρνητική χροιά για τον λαϊκισμό στην πολιτική, στα συνθήματα, στη σκέψη, στη συμπεριφορά ανθρώπων, που, χωρίς να προέρχονται από τον απλό λαό, επιζητούν να τον κολακεύουν, για να αποκομίζουν προσωπικά, πολιτικά ή άλλα οφέλη.

Ο λαϊκισμός παρουσιάζεται στην τέχνη, στην πολιτική, στον πολιτισμό. Ειδικότερα στα Μέσα Ενημέρωσης: O μέσος τηλεθεατής – για τα τηλεοπτικά κανάλια – ή αναγνώστης – για τον περιοδικό τύπο – αρέσκεται σε θεάματα και θέματα εύκολης κατανάλωσης, ενώ αποφεύγει τις πιο ποιοτικές και άρα πιο απαιτητικές παραγωγές. Η τάση αυτή του κοινού έχει ως αποτέλεσμα να οδηγεί τα ΜΜΕ στην υιοθέτηση ανάλογου προγραμματισμού.

*

Στη «Ναυτεμπορική» (30/1/19) δημοσιεύθηκε ένα ενδιαφέρον άρθρο για τον λαϊκισμό, που αναφέρεται στις θέσεις του Άγγελου Χρυσόγελου,  ερευνητή στο Global Populism Cluster του Weatherhead Center του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και συγγραφέα του βιβλίου «Λαϊκισμός» (Εκδόσεις Παπαδόπουλος).

Από τις απόψεις του συγγραφέα επέλεξα κάποια στοιχεία για τον λαϊκισμό σε σχέση με την πολιτική.

«Όταν η δυαδικότητα της πολιτικής ρητορικής («εμείς – αυτοί») και η απονομιμοποίηση του αντιπάλου («δεν δικαιούστε διά να ομιλείτε») συνυπάρχουν και κυριαρχούν στην πολιτική έκφραση ενός ηγέτη, κόμματος ή κινήματος, μπορούμε να μιλάμε για λαϊκισμό.

Ο λαϊκισμός της Αριστεράς τείνει να προκρίνει ζητήματα οικονομικής ανισότητας και να αντιπαραθέτει τους «από κάτω» στους «από πάνω» με όρους και πολιτικούς και κοινωνικοοικονομικούς.

Ο λαϊκισμός της Δεξιάς ορίζει τον «λαό» συνήθως με όρους εθνότητας, ιθαγένειας ή φυλής. Είναι πιο ιεραρχικός, με την έννοια ότι ο «λαός» δεν αντιπαρατίθεται μόνο προς τα «πάνω» (πολιτικές ελίτ) αλλά και προς τα «κάτω» (εθνοτικά ξένες ή κατώτερες ομάδες όπως οι μετανάστες). Χάρη στον λαϊκισμό όμως Δεξιά και Αριστερά μπορούν να δανείζονται στοιχεία η μια από την άλλη.

Ακόμα και αν αριστεροί και δεξιοί λαϊκισμοί στην Ευρώπη συμφωνούν ότι η λαϊκή κυριαρχία προϋποθέτει εθνική ανεξαρτησία, το τι ορίζει ο καθένας ως λαό και τι πολιτικές αυτό υπονοεί διαφέρει πάρα πολύ.

Ένα δημοκρατικό σύστημα δημιουργείται, επιζεί και προοδεύει όταν η μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών αποδέχεται τους κανόνες της λειτουργίας του και τους θεωρεί εξίσου πολύτιμους με την ικανοποίηση επιμέρους κοινωνικών αιτημάτων. Αν αυτό υπάρχει, κανένας λαϊκιστής από μόνος του δεν αρκεί για να καταλύσει την δημοκρατία. Αν ένα λαϊκιστικό κόμμα ή κίνημα ανατρέπει μια φιλελεύθερη δημοκρατία, τότε σημαίνει ότι αυτή έπασχε ήδη από προβλήματα που ξεπερνούσαν κατά πολύ την ρητορική ενός λαϊκιστή πολιτικού και μόνο».

*

Αισθάνθηκα την ανάγκη να καταπιαστώ με το θέμα αυτό, με ψυχραιμία και αντικειμενικότητα – όσο γίνεται. Κλείνοντας, λίγα λόγια του αείμνηστου Λεωνίδα Κύρκου, από τις τελευταίες παρακαταθήκες του.

“Φεύγω, σας χαιρετώ όλους, κι εσάς που πορευτήκαμε μαζί κι εσάς, τους κάθε φορά άλλους της αντιπέρα όχθης. Κι έχω μόνον ένα να σας πω: Σύγκρουση ιδεών, όχι βία και μισαλλοδοξία. Δεν οδηγούν ΠΟΥΘΕΝΑ. Γεια σας”.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

 ΞΑΝΘΗ, 12 Μαρτίου 2021