Άλωση της Πόλης – 1453: ευκαιρία για ενδοσκόπηση και αυτοκριτική

ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ
Σε κείμενα και βιβλία μου αναφέρομαι στην Κωνσταντινούπολη, τι προηγείται και τι ακολουθεί την Άλωση του 1453 – μια τομή στην ιστορία του ελληνισμού.
Στον Πρόλογο του ανέκδοτου βιβλίου μου «Λόγια της Πόλης» ανάμεσα στα άλλα σημειώνω:
«Η Κωνσταντινούπολη κατά τους μεταχριστιανικούς χρόνους ήταν η πρωτεύουσα τριών αυτοκρατοριών, της Ανατολικής Ρωμαϊκής, της Βυζαντινής Οικουμένης, της Οθωμανικής. Ως τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα είναι πρωτεύουσα της επικράτειας του σουλτάνου. Όμως και αφότου μεταβλήθηκε ο πολιτικός χαρακτήρας της περιοχής, η Πόλη, η Ισταμπούλ όπως παρεφθαρμένα την αποκαλούν οι Τούρκοι, είναι το μεταίχμιο μεταξύ ηπείρων, πολιτισμών, θρησκειών. Αναπτύσσεται πλέον άναρχα, αυξάνει ο πληθυσμός της, οι Ρωμιοί μειώνονται δραματικά, όμως η Κωνσταντινούπολη με τη μακρόχρονη ιστορία είναι το ‘μέλι’ που τραβά το ενδιαφέρον συγγραφέων κάθε προέλευσης.
Εκατοντάδες βιβλία γράφονται για την Πόλη, που από τα κλασικά και τα βυζαντινά χρόνια ήταν η πρωτεύουσα της ενιαίας Θράκης. Στους τελευταίους μάλιστα αιώνες της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας η Θράκη ήταν η μοναδική επικράτεια της Βυζαντινής Οικουμένης. Στα χρόνια μας η Θράκη είναι διασπασμένη σε τρία άνισα μέρη, που ανήκουν το βόρειο στη Βουλγαρία, το μικρό νοτιοδυτικό στην Ελλάδα και το ανατολικό στην Τουρκία. Η Κωνσταντινούπολη είναι μέσα στους αιώνες το σημείο ιστορικής και πολιτιστικής αναφοράς της ενιαίας Θράκης.
“Η Κωνσταντινούπολη έγινε παραμυθένια πολιτεία. Τη λέγανε ‘Βασιλεύουσαν Πόλιν’, ‘Θεοφρούρητον’, ‘Το καύχημα των ζώντων υπό την του ηλίου ανατολήν’, κι άλλα πολλά ονόματα είχε η θαυμαστή αυτή πολιτεία. Όλος ο κόσμος γύριζε γύρω στην Κωνσταντινούπολη, όλοι οι άνθρωποι ονειρευότανε να πάνε στην Πόλη” γράφει ο Φώτης Κόντογλου το 1963 στο περίφημο έργο του “Η πονεμένη Ρωμιοσύνη”».

Στο βιβλίο μου, εξάλλου, «Θρακών οικήσεις και κτίσματα – Λαμπρών καιρών μάρτυρες (15ος – 19ος αι.)», 1998, γράφω:
“Το 1453, με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, ολοκληρώνεται η υποταγή της Θράκης στους Οθωμανούς. Παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες πάντως, ο Ελληνισμός της Θράκης όχι μόνο επιβιώνει αλλά και αναπτύσσεται, έτσι που γίνεται και βασικός ρυθμιστής της οικονομικής ζωής του τόπου. Καθώς οι Οθωμανοί θεωρούν ταπεινωτική την ενασχόληση με το εμπόριο και τη γεωργία, οι υπόδουλοι ασχολούνται με αυτά και κάνουν θαύματα.
Στα δύσκολα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας παλιοί θεσμοί αποκτούν για τους Έλληνες ιδιαίτερο βάρος και παίζουν πολυσήμαντο ρόλο (αναφερόμαστε στην κοινοτική οργάνωση και στις συντεχνίες). […] Οι κοινότητες αναλαμβάνουν αρμοδιότητες στο εσωτερικό των μικρών ή μεγάλων κοινωνικών συνόλων με τα οποία συνδέονται και αναπτύσσουν δραστηριότητες γύρω από την εκπαίδευση, τους χώρους και τις εκδηλώσεις της συλλογικής ζωής, την ασφάλεια, τις συναλλαγές […] Οι συντεχνίες […] επιτελούν οικονομικές αλλά και ηθικές, πολιτισμικές και ανθρωπιστικές λειτουργίες […] Τον 19ο αιώνα οι Έλληνες καλύπτουν το 70% της εμπορικής και βιοτεχνικής δραστηριότητας στη Θράκη. Αυτή η οικονομική και κοινωνική άνθηση βρίσκει έκφραση στην εκπαιδευτική και γενικότερη πνευματική άνοδο. Ο 18ος και ο 19ος αι. είναι η εποχή της Θρακικής Αναγέννησης”.
Μια ακόμη αναφορά στην πνευματική και εκπαιδευτική κατάσταση, όπως τεκμηριώνει ο ιστορικός Νίκος Γ. Σβορώνος στην «Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας» στο σχετικό κεφάλαιο. Παρουσιάζουμε μια επιλογή:
“Κατά τους αιώνες των Παλαιολόγων και της ξένης κυριαρχίας, φραγκικής και τουρκικής, βρισκόμαστε μπροστά στην πάλη αυτών των δυο αντιτιθέμενων ρευμάτων: από το ένα μέρος η στατική παράδοση που στηρίζεται στην εξωτερική μίμηση της κλασικής Αρχαιότητας και σ’ ένα τυπικό ορθόδοξο χριστιανισμό• από το άλλο, το ανανεωτικό πνεύμα, θεμελιωμένο στη λαϊκή παράδοση, εμπλουτισμένη από επαφές με ξένα στοιχεία, κυρίως δυτικά. Ταυτόχρονα γίνεται προσπάθεια να συμφιλιωθούν και να ενοποιηθούν αυτά τα δύο ρεύματα, για τη δημιουργία ενός πολιτισμού αληθινά εθνικού.
Η άλωση της Κωνσταντινούπολης είχε αναστείλει τις προσπάθειες αυτές, χωρίς όμως να τις καταστρέψει. Η Εκκλησία, όταν πέρασε το πρώτο χτύπημα της κατάκτησης, θα συνεχίσει το έργο της ανασυγκρότησης της πνευματικής ζωής των Ελλήνων. Παρά τις διαμάχες ανάμεσα στο Πατριαρχείο και στην κάστα των αρχόντων της Κωνσταντινούπολης, η Εκκλησία παραμένει σ’ όλη την περίοδο απ’ το ιε΄ ως το τέλος του ιζ΄ αι., η κατευθυντήρια δύναμη του έθνους.
[…] Μια καινούρια περίοδος για την ανάπτυξη της νεοελληνικής παιδείας και σκέψης αρχίζει απ’ τα μέσα του ις΄ και εκτείνεται σε όλο το ιζ΄ αι. Ο μεγάλος πατριάρχης Ιερεμίας Β΄ (1572 – 1595) (…) ασχολήθηκε με την εθνική εκπαίδευση, δημιουργώντας μεγάλο αριθμό σχολείων. […] Ο πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης (1572 – 1638) ισχυρό και φωτισμένο πνεύμα, ίδρυσε με τη βοήθεια πλουσίων Ελλήνων πολλά σχολεία, εισήγαγε την τυπογραφία στην Κωνσταντινούπολη και συνέβαλε στη διεύρυνση της ελληνικής σκέψης ευνοώντας την ελευθερία της έρευνας”.
Κλείνοντας την αναφορά μας αυτή με την ευκαιρία της 29ης Μαΐου 1453, πρώτα ένα απόσπασμα από το βιβλίο της πολίτισσας Τατιάνας Σταύρου (1899 Κωνσταντινούπολη – 1990 Αθάνα) «ΕΑΛΩ Η ΠΟΛΙΣ»:
«Ο Αυτοκράτορας πρώτος μάχεται έξω από την πύλη του Ρωμανού έχοντας το άνθος του Βυζαντίου μαζί του. Εκεί και οι άντρες του αφοβοτάτου, του «μεγάθυμου» στρατηγού Ιωάννη Ιουστινιάνη κατακόβουνε τους κομπαστές, τους αλαζόνες γεννιτσάρους πού τολμούνε να πατήσουν το ιερό χώμα της Βασιλεύουσας.
Ο Παλαιολόγος παίρνει θάρρος. Λίγο ακόμη φωνάζει, λίγο ακόμη και νικούμε τη φορά αυτή όπως τις άλλες. Για το Χριστό μας! για την ελπίδα και χαράν πάντων Ελλήνων. Για την Αιωνίαν Νομήν πού προσφέρει στην ψυχήν η θρησκεία των πατέρων μας, πολεμήστε ανδρείοι!

Γύρω στα κάστρα, στις επάλξεις, τα φρούρια κατεβαίνει ο δικέφαλος των Παλαιολόγων κι’ ανεβαίνει στη θέση του η ματωμένη σημαία του εχτρού.
Μια κραβγή φρικτή αντηχεί πέρα ως πέρα και παγώνει τον αέρα : Εάλω η Πόλις! Εάλω η Π ό λ ι ς!
[…] Ο τελευταίος Αυτοκράτορας του Βυζαντίου πέφτει ανάμεσα στο μέγα πλήθος των μαχητών πού έδωσαν τη ζωή αυτοπροαιρέτως για να υπερασπίσουν την περικαλλή πατρίδα και την Πίστη εις Εκείνον πού υπόσχεται Ν ο μ ή ν της ψυχής αιωνίαν.
«Ην δε πάσα η ζωή του αοιδίμου έν βασιλεύσι και γαληνότατου και μάρτυρος τούτου χρόνοι τεσσαράκοντα εννέα και μήνες τρεις και ημέραι είκοσι».

Και, επειδή τα ποιήματα είναι μια φωνή – μια τιμή για την ιστορία του ανθρώπου πάνω στη γη και οι ποιητές με τα λόγια τα ρυθμικά χορεύουν γύρω από τη φλόγα της αιώνιας ειρήνης, ένα ποίημά μου από τη συλλογή «Περίπατος με στίχους σε κήπους μαγικούς» (2014) γραμμένο για νέους / νέες αναγνώστες μου:
Στην ίδια θάλασσα
Κολύμπησε ο Όμηρος,
Στην ίδια ο Πλάτωνας και ο Σωκράτης,
Στην ίδια θάλασσα και ο Κωνσταντίνος
Και ο Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος,
Ποιητές και Φιλόσοφοι,
Άρχοντες και αμαρτωλοί.
Χιλιάδες χρόνια πετάς το κορμί στο Αιγαίο
Κι αυτό σ’ αγκαλιάζει,
Ότι σε γνωρίζει παιδιόθεν.
Στίχοι και ρήματα
Μαζί με τα κύματα
Ανασκουμπώνονται
Και παίζουν…

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΜΑΪΟΣ 2019