Νέοι ορίζοντες για τη μελέτη της γλώσσας των Πομάκων
Μία ιδιαίτερα σημαντική έκδοση έρχεται να προστεθεί στην υπάρχουσα βιβλιογραφία για τους Πομάκους της Θράκης και να σηματοδοτήσει την αρχή ενός λαμπρού μέλλοντος για τη γλώσσα των Πομάκων. Τα πομακικά εδώ και πολλά χρόνια αποτελούν μία γραπτή γλώσσα, που όχι μόνο μιλιέται από τους φυσικούς της ομιλητές αλλά και γράφεται και καταγράφεται επιστημονικά μέσα από σοβαρά επιστημονικά έργα, όπως το νέο Βασικό Λεξικό της Πομακικής του Πομάκου λεξικογράφου Ριτβάν Καρα-Χότζα.
Μία ιδιαίτερα σημαντική έκδοση έρχεται να προστεθεί στην υπάρχουσα βιβλιογραφία για τους Πομάκους της Θράκης και να σηματοδοτήσει την αρχή ενός λαμπρού μέλλοντος για τη γλώσσα των Πομάκων. Τα πομακικά εδώ και πολλά χρόνια αποτελούν μία γραπτή γλώσσα, που όχι μόνο μιλιέται από τους φυσικούς της ομιλητές αλλά και γράφεται και καταγράφεται επιστημονικά μέσα από σοβαρά επιστημονικά έργα, όπως το νέο Βασικό Λεξικό της Πομακικής του Πομάκου λεξικογράφου Ριτβάν Καρα-Χότζα.
O πλήρης τόμος του ογκώδους τόμου είναι: Καρά-Χότζα Ριτβάν, Βασικό Μορφολογικό Λεξικό της Πομακικής. Όπως διασώζεται και ομιλείται στην ευρύτερη περιοχή της Σμίνθης (Μύκης) του Δ. Μύκης Ν. Ξάνθης,Ξάνθη 2017:PomLex.
Το λεξικό παραθέτει σε κυριλλικό αλφάβητο 50.000 λημματικές καταχωρήσεις, εκατοντάδες χιλιάδες βασικούς κλιτικούς τύπους, 11.000 φράσεις – εκφράσεις και παραδείγματα χρήσης και πάνω από 20.000 παραπομπές σε άλλες γλώσσες (βουλγαρική, τουρκική, ρωσική, σερβοκροατική, ελληνική κλπ).
Στις 36 σελίδες της Εισαγωγής ο Ριτβάν Καρά-Χότζα περιγράφει τη μακρόχρονη λεξικογραφική του πορεία, από το 1994 μέχρι σήμερα. Ακολουθούν σύντομες γραμματικές παρατηρήσεις, ένας πολύτιμος οδηγός για όσους θέλουν να έχουν μία συνοπτική εικόνα της πομακικής γλώσσας. Εδώ συμπεριλαμβάνονται αναφορές στο οριστικό άρθρο της πομακικής, στον τοπικό και το χρονικό προσδιορισμό, στην κλίση των ουσιαστικών, στα άκλιτα μέρη του λόγου, στην κλίση των επιθέτων, στα ρηματικά ουσιαστικά, στον πληθυντικό αριθμό, στην κλίση των ρημάτων (με παραδείγματα της κλίσης του Ενεστώτα, του Αορίστου, του Παρατατικού και της Ενεργητικής Μετοχής).
Στις 1103 σελίδες του Μορφολογικού Λεξικού της Πομακικής δίνεται κατ’ αλφαβητική σειρά ένας τεράστιος πλούτος λέξεων και κλιτικών τύπων, που αποτελούν πολύτιμο βοήθημα για κάθε γλωσσολόγο που επιθυμεί να μελετήσει σε βάθος τη ζωντανή πομακική, όπως ομιλείται σήμερα στην ευρύτερη περιοχή του Δήμου Μύκης.
Στον τόμο αυτό ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το κυριλλικό αλφάβητο με κάποιες μικρές παραλλαγές. Αξίζει να σημειωθεί πως τα τελευταία 23 χρόνια ο Ρ. Καρά-Χότζα έχει πειραματιστεί με διαφορετικά αλφάβητα, όπως το ελληνικό, το τουρκικό, το λατινικό. Τώρα με τη χρήση του Κυριλλικού αλφαβήτου ο Ρ. Καρά-Χότζα δοκιμάζει την καταγραφή της μητρικής του γλώσσας σε ένα αλφάβητο που δημιουργήθηκε τον 9ο αιώνα από δύο σπουδαίες προσωπικότητες που κυριολεκτικά άλλαξαν την ιστορία των Βαλκανίων: τους Θεσσαλονικείς αγίους Κύριλλο και Μεθόδιο. Μιλάμε για ένα αλφάβητο που βασίστηκε στην ελληνική γλώσσα και χρησιμοποιείται σήμερα για διάφορες σλαβικές γλώσσες όπως τα Ρωσικά, τα Ουκρανικά, τα Βουλγαρικά, τα Βοσνιακά, τα Σλαβομακεδονικά και για πολλές άλλες γλώσσες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης.
Πρόθεση του συγγραφέα είναι να προχωρήσει στην έκδοση ενός ακόμα ογκωδέστερου Ερμηνευτικού Λεξικού της Πομακικής, χρησιμοποιώντας το λατινικό αλφάβητο αυτή τη φορά. Η χρήση διαφορετικών αλφαβήτων από το συγγραφέα στις λεξικογραφικές του αναζητήσεις κάθε άλλο παρά μειώνει το τεράστιο έργο του. Δείχνει ακούραστη ερευνητική διάθεση, επιστημονική ειλικρίνεια και αντικειμενικότητα. Η τυποποίηση του αλφαβήτου θα γίνει μέσα από συλλογικότερες διεργασίες για να διευκολύνει να διδαχθούν την Πομακική οι νέοι Πομάκοι αλλά και όσοι άλλοι επιθυμούν να τη μελετήσουν ως ξένη γλώσσα Σημειώνουμε ότι τα μαθήματα Πομακικής Γλώσσας που επί μία πενταετία διοργάνωσε το Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης (ΠΑΚΕΘΡΑ) είχαν ιδιαίτερη επιτυχία. Σε αυτά συμμετείχαν δεκάδες ενήλικες που γνώρισαν τη γλώσσα αλλά και τον πλούσιο λαϊκό πολιτισμό των Πομάκων.
Είναι βέβαιο πως και τα επόμενα βήματα του πρωτοπόρου Πομάκου λεξικογράφου θα είναι εξίσου σημαντικά. Η έκδοση του επί πολλά έτη αναμενόμενου Ερμηνευτικού Λεξικού της Πομακικής, με ένα εύχρηστο και ευανάγνωστο αλφάβητο, θα διευκολύνει την εκμάθηση της πομακικής γραφής και από τους νέους Πομάκους της Θράκης. Ιδιαίτερα σημαντικό θα ήταν να ιδρυθεί στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης έδρας Πομακικών Σπουδών, στην οποία η συμβολή του κυρίου Ριτβάν Καρά-Χότζα θα ήταν ανεκτίμητη.
Αναμένουμε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον την εισήγηση του Ριτβάν Καρα – Χότζα στο διεθνές συνέδριο για τους Πομάκους που θα γίνει στις 17-19 Μαρτίου στην Κομοτηνή, όπου και θα παρουσιάσει στο επιστημονικό κοινό τους καρππούς των πολύχρονων κόπων του για την καταγραφή της πομακικής. Το συνέδριο έχει τον τίτλο: «Οι Πομάκοι της Θράκης: Πολυεπιστημονικές και διεπιστημονικές προσεγγίσεις».
Ν.Θ.Κόκκας
Σύντομο Βιογραφικό σημείωμα
Ο Ριτβάν Καρά-Χότζα του Γιουσούφ γεννήθηκε στις 15/9/1973 στην Ξάνθη. Είναι απόφοιτος της Ειδικής Παιδαγωγικής Ακαδημίας Θεσσαλονίκης (διετούς φοιτήσεως) και από το 2008 εργάζεται στο χώρο της μειονοτικής εκπαίδευσης. Από τα φοιτητικά του χρόνια (δύο δεκαετίες περίπου) στον ελεύθερο χρόνο του ασχολείται με την καταγραφή και κωδικοποίηση της μητρικής τους γλώσσας, της Πομακικής. Παράλληλα, σε ερασιτεχνικό επίπεδο και για τις ανάγκες του λεξικού κυρίως, ασχολείται και με τους υπολογιστές γενικότερα και τον προγραμματισμό ειδικότερα (html, xml, asp, asp.net, php, vb.net, c++, sql). Κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας και στα πλαίσια του προγράμματος της Κοινωνικής Προσφοράς των Ενόπλων Δυνάμεων εργάστηκε μαζί με μια ομάδα φιλολόγων και συστρατιωτών του για τη σύνταξη του Πομακικού – Ελληνικού Λεξικού, του Ελληνικού – Πομακικού Λεξικού, της Γραμματικής και του Συντακτικού της Πομακικής Γλώσσας, τα οποία εκδόθηκαν από το Δ’ Σώμα Στρατού υπό τη Διοίκηση του Στρατηγού Μανούσου Παραγιουδάκη. Προτού διοριστεί στο Δημόσιο έχει εργαστεί στον τραπεζικό τομέα (υπάλληλος στην πρώην Εθνική Κτηματική Τράπεζα της Ελλάδος), στον κατασκευαστικό (εργάτης οικοδόμος, βοηθός τοπογράφου) και στον τομέα της τυπογραφίας. Είναι παντρεμένος και πατέρας τεσσάρων παιδιών.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΡΟΛΟΓΟ ΤΟΥ ΡΙΤΒΑΝ ΚΑΡΑ-ΧΟΤΖΑ
Το παρόν λεξικό είναι καρπός μιας πολύχρονης μοναχικής προσπάθειας για την καταγραφή και κωδικοποίηση της μητρικής μου γλώσσας, της λεγόμενης Πομακικής (οι ειδήμονες ακόμα αναζητούν την ετυμολογία της λέξης).
Η απαρχή της ξεκινάει είκοσι και πλέον χρόνια πίσω στο χρόνο περί το έτος 1994, όντας τελειόφοιτος της Ειδικής Παιδαγωγικής Ακαδημίας Θεσσαλονίκης, και η οποία έμελλε να σημαδέψει τη ζωή μου και να μεταμορφώσει ριζικά την ύπαρξή μου…
… η εμπλοκή μου πλέον με τις σλαβικές γλώσσες, μα κυρίως με τη Βουλγαρική, ήταν αναπόφευκτη. Σε ανύποπτο χρόνο, μετά από μια πρόσκληση ενός συναδέλφου μου εργάτη οικοδόμου από το Σμόλιαν της Βουλγαρίας να επισκεφτώ τα όμορφα μέρη τους επί τη ευκαιρία της γιορτής του Πάσχα, βρέθηκα για πρώτη φορά επί βουλγαρικού εδάφους και στην καρδιά της βουλγαρικής Ροδόπης. Αυτό που θυμάμαι ήταν η δυσκολία μου να συνεννοηθώ με τους γονείς του, οι οποίοι ήταν μορφωμένοι και για κάποιον λόγο ήθελαν να μιλούν την επίσημη Βουλγαρική μπροστά μου τουλάχιστον.
Μετά την πολύ σύντομη παραμονή μου στο Σμόλιαν και κατά την επιστροφή μας έτυχε να μπούμε σε ένα βιβλιοπωλείο για κάποιο λόγο. Περιηγήθηκα για λίγο εντός του μικρού βιβλιοπωλείου χαζεύοντας και ξεφυλλίζοντας κάποιους τίτλους. … Αργότερα εφοδιάστηκα με λεξικά, γραμματικές και άλλα βιβλία, καθότι στην περιοχή μας οι υποδομές του εθνικού μας τηλεπικοινωνιακού φορέα για ίντερνετ εκείνη την περίοδο ήταν σχεδόν ανύπαρκτες.
Ξαφνικά, λοιπόν, και μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα βρέθηκα μέσα σε έναν κυκεώνα πληροφοριών με την κυριολεκτική έννοια του όρου. Η ιδιότητα μου ως «γλωσσολόγου / λεξικογράφου» δεν αρκούσε για να κατανοήσω και να διαχειριστώ όλες αυτές τις πληροφορίες και η αυτοαναγόρευσή μου σε «σλαβολόγο» ήταν μονόδρομος. Περιπλανήθηκα νοερά και για χρόνια με την ιδιότητά μου αυτή σε πόλεις και πολιτείες όλων των Βαλκανίων φτάνοντας μέχρι τον Καύκασο και πιο πέρα, ενώ έπρεπε να μάθω να διαβάζω και να γράφω από την αρχή. Συνάντησα γνώριμες «φυσιογνωμίες» και «φωνές» παντού, μα πιο γνωστή και οικεία απ’ όλες μου φάνηκε αυτή της Ροδόπης πέραν των «πολιτικών» συνόρων που επιβλήθηκαν με το τέλος του Α’ παγκοσμίου πολέμου και την υπογραφή της Συνθήκης της Σεβρών (1920). Περπάτησα σε δρόμους «ιστορικούς» και στα περίτεχνα «γλωσσικά» της μονοπάτια αναζητώντας την «εξοστρακισμένη» γλωσσική μου ταυτότητα σε ένα πραγματικά υπέροχο και συναρπαστικό ταξίδι ζωής προς τη γνώση και την αυτογνωσία. Βίωσα κι έμαθα πράγματα και θαύματα μα κυρίως και πιο πολύ να σέβομαι τον «παρεξηγημένο» εαυτό μου, εφ’ όσον κάποιοι άλλοι ούτε που μπόρεσαν να διανοηθούν ποτέ κάτι τέτοιο. Η αγαπημένη μου «οδύσσεια» σε όλο της το μεγαλείο. Οι Λαιστρυγόνες και οι Κύκλωπες δεν με φοβίζουν πια, ούτε ο θυμωμένος Ποσειδώνας.
Μετά και από τη μακρόχρονη αυτή περιπλάνησή μου στο σλαβικό «βασίλειο» φτάνουμε κάπου στο σήμερα εν έτει 2017 – σταθμό του ταξιδιού προς την Ιθάκη. 22 ολόκληρα χρόνια μετά το «πραξικόπημα» και η κατάσταση στη μειονοτική εκπαίδευση, αντί να έχει βελτιωθεί έστω και στοιχειωδώς, παραμένει, θα έλεγα, η ίδια και χειρότερη με το επίπεδο της παρεχόμενης εκπαίδευσης να υποβαθμίζεται ολοένα και περισσότερο. Υποπτεύομαι ότι αυτός είναι και ο λόγος που αρκετοί πλέον συμπολίτες μας στρέφονται στη δημόσια εκπαίδευση και η οποία, θεωρητικά τουλάχιστον, υπερέχει έναντι της μειονοτικής. Αυτό, ασφαλώς, έχει σαν κόστος την παραίτηση των γονέων από το δικαίωμα των παιδιών τους να διδάσκονται και τη μητρική τους γλώσσα μέσα από το οργανωμένο σχολικό περιβάλλον, κυρίως των Τουρκόγλωσσων, εφ’ όσον η Πομακική δεν διδάσκεται έτσι κι αλλιώς σε καμία από τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και κατά παράβαση των διεθνών συνθηκών για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Ένα σταθερό και πάγιο, συνάμα και «σαθρό», επιχείρημα των ελληνικών αρχών και των ομοϊδεατών τους, βεβαίως, ήταν και είναι ότι η Πομακική δεν είναι παρά ένα προφορικό και φτωχό σε λεξιλόγιο σλαβογενές ιδίωμα ή διάλεκτος μιας κάποιας, ανύπαρκτης ή άγνωστης γι’ αυτούς, γλώσσας, κάτι που δεν ευσταθεί ούτε λογικά ούτε επιστημονικά. Ταπεινή προσωπική άποψη του γράφοντος είναι ότι «αυτόνομα» και «ανεξάρτητα» γλωσσικά ιδιώματα ή διάλεκτοι απλά δεν υφίστανται στον πλανήτη μας. Η κοινωνιογλωσσολόγος Κακριδή – Ferrari Μαρία γράφει επί λέξει σε ένα κείμενό της: «…οι ποικιλίες γενικότερα και οι διάλεκτοι ειδικότερα προϋποθέτουν μια ιεραρχικά υπερκείμενη και αυτόνομη γλωσσική οντότητα, τη γλώσσα, στην οποία θεωρείται ότι ανήκουν ως υποδιαιρέσεις της». Καλό θα ήταν επομένως οι θιασώτες της θεωρίας αυτής προτού εκφράσουν και αναπτύξουν τις όποιες θέσεις και απόψεις τους να συμβουλεύονται και κάποιον γλωσσολόγο που πρωτίστως σέβεται τον εαυτό του ως επιστήμονα. Σε κάθε περίπτωση όμως οι Πομάκοι έχουν το ίδιο αναφαίρετο δικαίωμα με όλους τους άλλους και να τη μιλάνε τη «γλώσσα» τους και να τη γράφουν και να τη διδάσκονται τα παιδιά τους μέσα από τα «διαπολιτισμικά», «πολιτισμένα» και «αντιρατσιστικά» κατά τα άλλα μειονοτικά σχολεία και ανεξάρτητα από την όποια εθνική ή εθνοτική καταγωγή και προέλευση τους που είτε οι ίδιοι αποδέχονται αυτοβούλως είτε κάποιοι άλλοι επιθυμούν να τους επιβάλουν. Το αντίθετο με όρους κοινωνικοπολιτικής ανθρωπολογίας λέγεται γλωσσική και πολιτισμική γενοκτονία…
Μέσα στο παρόν λεξικό, λοιπόν, που σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ολοκληρωμένο έργο και παρά τα όποια λάθη κι ελλείψεις ενδεχομένως να παρουσιάζει, ο υποψιασμένος και «ψαγμένος» αναγνώστης θα βρει πολύ χρήσιμες και «κρίσιμες» πληροφορίες που θα τον βοηθήσουν να καταλάβει αφενός τί είναι επί τέλους αυτά τα «Πομακικά», τα οποία πιθανόν και ο ίδιος να μιλάει, και αφετέρου να κάνει ο ίδιος μια άμεση σύγκριση χιλιάδων λέξεων με αυτές άλλων γλωσσών και κυρίως της Βουλγαρικής – επίσημης και διαλεκτικής – κατά πρώτο λόγο αλλά και της Τουρκικής κατά δεύτερο. Εκτός απ’ αυτό θα μπορέσει να κατανοήσει και την ίδια τη δομή και λειτουργία της Πομακικής και να εξοικειωθεί με το κλιτικό της σύστημα μέσα από τις εκατοντάδες χιλιάδες βασικών κλιτικών τύπων που παρατίθενται.
Ο συντριπτικός όγκος του υλικού και η βάση του λεξικού δεν είναι άλλη από αυτήν του λεγόμενου και ως ιδιώματος Μύκης, από τον ομώνυμο οικισμό του ομώνυμου Δήμου Μύκης και το οποίο συμπεριλαμβάνει όλα τα πομακοχώρια μέχρι και την πόλη της Ξάνθης. Καταγράφεται κι ένας ελάχιστος αριθμός λέξεων από άλλα χωριά / ιδιώματα, η προέλευση των οποίων επισημαίνεται με τους αντίστοιχους διακριτικούς κωδικούς.
Το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα του ιδιώματος αυτού είναι η σημαντική απόκλισή του από τη σύγχρονη τουλάχιστον Βουλγαρική σε σχέση με τα όμορά του βορειότερα και πλησίον των συνόρων, άποψη στην οποία συγκλίνουν και διάφοροι άλλοι ανεξάρτητοι μελετητές… Στη μακροδομή του το λεξικό, τώρα, περιλαμβάνει 50.000 περίπου λημματικές καταχωρήσεις ταξινομημένες με απόλυτη αλφαβητική σειρά. Μέσα σ’ αυτήν εντάσσονται και αρκετοί αλλόμορφοι λεξικοί τύποι με τις αντίστοιχες παραπομπές, ενώ τα ομόγραφα διαχωρίζονται με την κατάλληλη σήμανση προς αποφυγή της σύγχυσης μεταξύ τους…
… Η ιδέα μιας νεότερης δίγλωσσης έκδοσης δεν έχει εγκαταλειφθεί. Σε όλο το προηγούμενο διάστημα όμως δόθηκε μεγαλύτερη βαρύτητα στην ίδια την καταγραφή, τη μελέτη και ανάλυση των διαφόρων συστημάτων και φαινομένων παρά στην ερμηνεία και τη μετάφραση αυτή καθεαυτή. Αυτή είναι, νομίζω, και η λογική σειρά, προκειμένου να δημιουργηθεί μια σωστή και ισχυρή βάση πάνω στην οποία θα μπορέσει να οικοδομηθεί οτιδήποτε άλλο.
Σε ό,τι αφορά την ίδια τη σύνταξη του λεξικού θα ήθελα να αναφέρω εδώ ότι η εξαγωγή των δεδομένων από την κεντρική βάση και η μορφοποίησή τους πραγματοποιήθηκαν υπολογιστικά με τη χρήση ενός αρκετά σύνθετου και πολύπλοκου αλγορίθμου και κάποιοι κλιτικοί τύποι έχουν δημιουργηθεί δυναμικά. Αυτό σημαίνει ότι όσο καλά κι αν είναι σχεδιασμένος ένας αλγόριθμος πάντα μπορεί να υπάρξουν κάποιες «αστοχίες» ή «απώλειες». Ένα ασήμαντο φαινομενικά τυπογραφικό λάθος π.χ. μπορεί να ανατρέψει γραμματικούς και άλλους κανόνες. Δεδομένου τούτου και των όποιων άλλων παροραμάτων και αβλεψιών, η οποιαδήποτε καλοπροαίρετη παρατήρηση ή υπόδειξη είναι πάντα ευπρόσδεκτη.
Ας σημειωθεί, τέλος, ότι για μια πλήρη καταγραφή και ανάλυση του συνόλου ή των κυριοτέρων τουλάχιστον ιδιωμάτων που διασώζονται ακόμη και ομιλούνται στην ελληνική Θράκη ο δρόμος θα είναι αρκετά μακρύς. Ο παράγοντας – κλειδί για την επίτευξη του φιλόδοξου πιθανόν αυτού στόχου είναι οι ίδιοι οι ομιλητές και οι νέες γενιές. Οι συνθήκες και οι συγκυρίες κάθε άλλο παρά ευνοϊκές είναι. Όπως έχει χιλιοειπωθεί όμως, η ελπίδα πεθαίνει πάντα τελευταία.
Καρα – Χότζα Ριτβάν
Ξάνθη, 2017
