ΑΝΑΠΟΣΠΑΣΤΟ ΚΟΜΜΑΤΙ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΜΑΣ
Tο Λύκειον των Ελληνίδων ιδρύθηκε το 1911 από την πρωτοπόρο του ελληνικού φεμινιστικού κινήματος Kαλλιρρόη Σιγανού-Παρρέν. Το Λύκειο Ελληνίδων Ξάνθης ιδρύθηκε το 1976 και από τότε έχει ανελλιπή παρουσία στα πολιτιστικά δρώμενα και αποτελεί θεματοφύλακα της παράδοσης, των ηθών και εθίμων, των χορών, της μουσικής και των τραγουδιών και της παραδοσιακής ενδυμασίας της Θράκης.
Tο Λύκειον των Ελληνίδων ιδρύθηκε το 1911 από την πρωτοπόρο του ελληνικού φεμινιστικού κινήματος Kαλλιρρόη Σιγανού-Παρρέν. Το Λύκειο Ελληνίδων Ξάνθης ιδρύθηκε το 1976 και από τότε έχει ανελλιπή παρουσία στα πολιτιστικά δρώμενα και αποτελεί θεματοφύλακα της παράδοσης, των ηθών και εθίμων, των χορών, της μουσικής και των τραγουδιών και της παραδοσιακής ενδυμασίας της Θράκης. Σε όλα αυτά τα χρόνια της λειτουργίας του επιδεικνύει ένα αξιόλογο έργο στην Ξάνθη, στηριζόμενο πάντα στην εθελοντική προσφορά των μελών του, επιχειρώντας συγχρόνως τη σύνδεση της μακρόχρονης εμπειρίας του στην κοινωνική δράση και στη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς με την επιστημονική γνώση.
Ακολουθεί συνέντευξη που έδωσε στον εκπαιδευτικό Ν. Κόκκα η κ. Ευτέρπη Στάντσιου πρόεδρος του Λυκείου Ελληνίδων Ξάνθης κατά την τελευταία δεκαετία. Σημειώνεται ότι η Καλλιόπη Στάντσιου, μητέρα της κ. Ευτέρπης Στάντσιου, ήταν ιδρυτικό μέλος του Λυκείου Ελληνίδων Ξάνθης και πρόεδρός του από το 1976 μέχρι το 1997.
Κυρία Στάντσιου, πείτε μας κάποια στοιχεία για την ιστορία του Λυκείου Ελληνίδων Ξάνθης.
Το Λύκειο Ελληνίδων Ξάνθης ιδρύθηκε το 1976 με πρωτοβουλία του τότε διορισμένου νομάρχη του κ. Κωνσταντίνου Θανόπουλου, του οποίου η σύζυγος κ. Ελένη Θανοπούλου είχε επαφές με το κεντρικό Λύκειο. Ο Κ. Θανόπουλος προσπάθησε να δημιουργήσει έναν τέτοιο φορέα πολιτισμού, σε μια εποχή που η Ξάνθη δεν είχε την έντονη πολιτιστική κίνηση και τους συλλόγους που σήμερα έχουμε την ευτυχία να έχουμε στον τόπο μας. Τα ιδρυτικά μέλη ήταν μέσα από τη νομαρχία και συνεργάτες του κυρίου Θανόπουλου, ο οποίος απευθύνθηκε τότε σε κυρίες που είχαν μία σχέση με τη φιλανθρωπία (τότε στην Ξάνθη ήταν σε μεγάλη ακμή ο Σύλλογος Υποτροφιών) και σε υπαλλήλους της Νομαρχίας. Το Λύκειο Ελληνίδων Ξάνθης είναι παράρτημα του κεντρικού Λυκείου. Όλοι έχουμε ένα κοινό Καταστατικό με κοινούς σκοπούς και στόχους, τους οποίους όμως το κάθε παράρτημα υλοποιεί με δικές του δραστηριότητες, χωρίς να έχει εξάρτηση και καθοδήγηση από το κεντρικό Λύκειο. Ανήκουμε βέβαια σε μία μεγάλη οικογένεια, τη Λυκειακή οικογένεια, η οποία αυτή τη στιγμή απαριθμεί 72 παραρτήματα, εκ των οποίων τα 17 είναι στο εξωτερικό σε πόλεις όπου υπάρχει μεγάλη ομογένεια.
Ποιες είναι οι ιδιαιτερότητες του Λυκείου Ελληνίδων Ξάνθης, όπως έχουν αναδειχθεί μέσα στα 41 χρόνια της λειτουργίας του;
Τα Λύκεια των Ελληνίδων πραγματεύονται με τα ήθη, τα έθιμα, τις παραδόσεις, την λαϊκή παράδοση που αφορά όλο τον ελληνισμό. Βεβαίως, το κάθε Λύκειο, ανάλογα με την περιοχή που εδρεύει, αρχίζει και εξειδικεύεται. Είναι λογικό το Λύκειο Ελληνίδων Ξάνθης ως Λύκειο Θράκης να είναι πολύ πιο εξειδικευμένο σε ότι αφορά τη Θράκη, είτε αυτό λέγεται χορός είτε λέγεται τραγούδι είτε λέγεται φορεσιά, ήθη, έθιμα. Είμαστε υποχρεωμένοι πρώτα τα δικά μας να μελετήσουμε, να διατηρήσουμε και να διαδώσουμε και στη συνέχεια να επεκταθούμε προς τα άλλα μέρη της νησιωτικής και ηπειρωτικής Ελλάδας. Από την άλλη, τουλάχιστον στο εσωτερικό, όπου καλούμεθα, αντιλαμβάνεσθε ότι όλοι ζητούν να τους παρουσιάσουμε χορούς, ήθη και έθιμα της πατρίδας μας. Επομένως σε προτεραιότητα είναι τα της Θράκης. Βεβαίως στις αποστολές που γίνονται στο εξωτερικό είμαστε υποχρεωμένοι να δώσουμε το στίγμα όλης της ελληνικής παράδοσης. Ως Λύκειο Θράκης και δεδομένου ότι στη Θράκη δεν έχουμε άλλο Λύκειο παρά μόνο ένα στην Ορεστιάδα, είναι λογικό το Λύκειο της Ξάνθης να πρωτοστατεί στα θρακικά ζητήματα, να τα προβάλλει και να τα αναδεικνύει, όπου καλείται.
Οι περισσότεροι συνδέουν το Λύκειο Ελληνίδων με τη διδασκαλία του παραδοσιακού χορού η οποία είναι ιδιαίτερα σημαντική.
Βεβαίως, τα Λύκεια των Ελληνίδων πρωτοστατούν στον τομέα των παραδοσιακών χορών, δεδομένου ότι έχουν μια πορεία πάνω από 100 χρόνια. Στην πορεία αυτή υπάρχουν εξαιρετικοί εμπειρικοί δάσκαλοι, όπως ο δικός μας ο δάσκαλος ο Κυριάκος Αθανασιάδης, ο οποίος κατά κοινή ομολογία, θεωρείται από τους πολύ καλούς δασκάλους στον τομέα του χορού, είναι δάσκαλος χορού από εμπειρία. Μεγάλωσε μέσα στο Λύκειο, είναι εδώ από τα οκτώ του χρόνια, εξελίχθηκε, έχει παρακολουθήσει πάρα πολλά σεμινάρια, συνεχώς επιμορφώνεται, με αποτέλεσμα να έχει μια πολύ καλή γνώση όχι μόνο στα της Θράκης αλλά γενικότερα στην παράδοση. Διότι η παράδοση δεν είναι κάτι δεδομένο και παγιωμένο. Και αυτή εξελίσσεται, χρόνο με το χρόνο. Αλλά και εμείς βελτιώνουμε κάποια από αυτά που έχουμε καταγράψει. Αναθεωρούνται πολλά και πρέπει να είναι κανείς πάντα σε εγρήγορση ώστε να είναι επικαιροποιημένη η γνώση του και να έχει τη δυνατότητα να τη μεταδώσει σωστά στις επόμενες γενιές. Θεωρείτο ότι έπρεπε να έχει κανείς τουλάχιστον τρία χρόνια θητείας στα Λύκεια ως δάσκαλος για να μπορεί να φέρει το χαρακτηρισμό του δασκάλου του παραδοσιακού χορού, μιλώντας για αυτούς που εμπειρικά έχουν αυτή την ιδιότητα και όχι αυτούς που έχουν βγει από τα πανεπιστήμια και έχουν εξειδικευτεί στον παραδοσιακό χορό. Το Λύκειο Ελληνίδων ήταν από τους πρώτους φορείς στην Ελλάδα που ασχολήθηκε επιστημονικά με καταγραφές. Κι εμείς, ανήκοντας σε αυτή την οικογένεια, είχαμε τη δυνατότητα της πληροφόρησης, της ενημέρωσης και επομένως της γνώσης. Από την άλλη, είναι το πιο ευχάριστο για τον κόσμο που θέλει να ασχοληθεί με την παράδοση, γιατί ο χορός είναι μια πολύ ευχάριστη απασχόληση. Ο καθένας έχει το δικό του λόγο που θέλει να ασχοληθεί: άλλος γιατί πραγματικά πιστεύει ότι πρέπει να γνωρίσει την παράδοση, γιατί είναι Θρακιώτης, είναι νησιώτης, είναι Πελοποννήσιος και δεν επιτρέπεται να μην ξέρει τα του τόπου του, άλλος το βλέπει ως κοινωνική συναναστροφή, άλλος το βλέπει ως ένα χώρο μέσα στον οποίο μπορεί να περάσει κάποιον ελεύθερο χρόνο και άλλος το βλέπει ως γυμναστική. Εμάς δεν μας ενδιαφέρουν αυτά. Ο καθένας έρχεται, γνωρίζει, μυείται μέσα από το χορό. Μαζί με το χορό θα μάθει το έθιμο, θα μάθει το τραγούδι, θα μάθει τη φορεσιά. Και σιγά-σιγά αρχίζει και μπαίνει στο πνεύμα της παράδοσης, την αγαπάει, αντιλαμβάνεται πόσο σημαντικό είναι να τη γνωρίζει και να τη διατηρήσει. Έτσι αποκτά όλο και περισσότερους φίλους αυτός ο χώρος. Μπορώ να πως ότι τα τελευταία χρόνια υπάρχει στροφή της νεολαίας. Το λέω γιατί παίρνω παράδειγμα και από τον εαυτό μου. Ίσως θα ξέρετε ότι ιδρυτικό μέλος του Λυκείου των Ελληνίδων της Ξάνθης και επί πολλά χρόνια υπήρξε πρόεδρος η μητέρα μου. Εγώ μεγάλωσα με τη Λυκειακή ιδέα. Δεν σας κρύβω ότι ως νέα δεν μου πολυάρεσε. Η στροφή μου ήταν σε άλλου είδους ακούσματα. Θεωρούσαμε ότι ήταν το παλιό, το ντεμοντέ, το ξεπερασμένο. Όταν όμως άρχισα να ασχολούμαι με το Λύκειο άρχισα να αντιλαμβάνομαι πόσο αναγκαίο είναι να διατηρήσουμε τις ρίζες μας. Ιδιαίτερα στα χρόνια που έρχονται και στη δική μας την περιοχή (είναι πλεονέκτημα που η πληθυσμιακή σύνθεση είναι από ανθρώπους με διαφορετική κουλτούρα) είναι σημαντικό να διατηρήσει ο καθένας τα δικά του, να μη χάσει τις ρίζες του. Έτσι όπως τείνουν να γίνουν οι κοινωνίες μας ανομοιογενείς και με το μεταναστευτικό κύμα, το οποίο εμείς χρόνια έχουμε στη Θράκη και θεωρούμε ότι είμαστε ένα πολύ καλό παράδειγμα συμβίωσης με όλους αυτούς τους ανθρώπους, βλέπουμε ότι αυτή η ανάγκη διατήρησης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς είναι ακόμα πιο επιτακτική.
Σε πανελλαδικό επίπεδο το Λύκειο Ελληνίδων έχει κάνει πάρα πολλά ερευνητικά προγράμματα. Μπορείτε να μας πείτε για ανάλογες προσπάθειες που έχουν γίνει στη Θράκη;
Έχουμε ασχοληθεί πάρα πολύ με τη φορεσιά κι ακόμα ασχολούμαστε. Διορθώνουμε και τις δικές μας φορεσιές. Ξέρετε, κάποτε υπήρχε στην παράδοση και το φολκλορικό στοιχείο. Νομίζαμε ότι με το να την έχουμε τη φορεσιά λίγο πιο πλούσια ή βάζοντας κάποιες φιγούρες στο χορό, οι οποίες είναι εντυπωσιακές για το θεατή, έτσι εξελίσσουμε την παράδοση. Τελικώς διαπιστώσαμε ότι αυτό ήταν ένα λάθος. Για όλη τη Λυκειακή οικογένεια ο σκοπός είναι να κρατήσουμε την παράδοσή μας όσο το δυνατόν πιο αυθεντική. Έτσι όπως και σήμερα τη βιώνουμε σε ορισμένες περιοχές. Είμαστε τυχεροί γιατί η Θράκη την έχει ζώσα την παράδοση. Ιδιαίτερα στην περιοχή του Έβρου δε θα βρείτε σπιτικό που να μην έχει την παραδοσιακή φορεσιά μέσα και να μην ασχολείται με αυτό. Άρα απομονώνουμε όλα αυτά τα στοιχεία τα οποία προστέθηκαν, χάριν του εντυπωσιασμού, και αρχίζουμε πλέον να προσπαθούμε να αναδείξουμε την αυθεντικότητα. Δημιουργήσαμε επίσης μία ορχήστρα, το Θρηίκειο Ήχο, με δάσκαλο τον κ. Κυριάκο Γκουβέντα, ο οποίος είναι γνωστός βιολιστής, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Προσπαθήσαμε να διατηρήσουμε τα παραδοσιακά όργανα και ιδιαίτερα τη θρακική λύρα και τη γκάιντα, που είναι από αυτά που αρχίζουν να εκλείπουν. Καταφέραμε να έχουμε σήμερα ένα μουσικό σχήμα και χαιρόμαστε που αρχίζει και υποστηρίζει εκδηλώσεις διαφόρων συλλόγων. Τα παιδιά πραγματικά εξελίσσονται χρόνο με το χρόνο. Επίσης, σε συνεργασία με τη Νομαρχία Ξάνθης εκδώσαμε μαζί με το Βαγγέλη Δωρόπουλο και το Γιάννη Καναργιέλη τον τόμο «Φύσηξε βοριάς κι αέρας». Πρόκειται για ένα βιβλίο που συνοδεύεται από τρία cds και ένα dvd με τραγούδια και σκοπούς από τα Θρακιωτοχώρια της Ξάνθης, τραγούδια που προέρχονται από την Ανατολική και τη Βόρεια Θράκη.
Ποια είναι η κατανομή των αρμοδιοτήτων μέσα στο Λύκειο Ελληνίδων Ξάνθης;
Κατ’ αρχήν τα μέλη του Λυκείου είναι μόνο γυναίκες. Αυτό το οφείλουμε στην Καλλιρρόη Παρρέν, την εμπνευσμένη αυτή γυναίκα, η οποία ίδρυσε και το πρώτο Λύκειο Ελληνίδων. Βέβαια οι άνθρωποι οι οποίοι παρακολουθούν τα διάφορα τμήματα είναι από όλες τις ηλικίες, απ’ όλα τα φύλα. Και βεβαίως δεν περιοριζόμαστε μόνο στο θέμα του χορού. Σήμερα περίπου 500 άτομα μπαινοβγαίνουν εδώ. Τόσος είναι ο όγκος των μαθητών μας που παρακολουθούν τα διάφορα τμήματα. Τώρα τελευταία δημιουργήσαμε και μία μπάντα βραζιλιάνικων κρουστών. Έχουμε τρεις δασκάλους χορού, τον Κυριάκο Αθανασιάδη, την κ. Δήμητρα Μπουναρτζή και την κ. Μάγδα Καραγιαννίδου. Στη Χορωδία έχουμε την κ. Εύα Ξανθοπουλίδου, στο Capoeira έχουμε τον Ιορδάνη Κασάπογλου, στην Κοπτική έχουμε την κ. Δέλλιου, στο Πλέξιμο και το Ντεκουπάζ έχουμε την κ. Ευαγγελία Τουτούνη, την κ. Ελένη Κοκκίνη στην Τέχνη. Στο Τμήμα της Ανάγνωσης έχουμε τρεις φιλολόγους, την κ. Αλεξάνδρα Νικολή, την κ. Στεφανία Ματσούκα και την κ. Αφροδίτη Μιχαηλίδου. Μας ικανοποιούν και μας χαροποιούν όλα αυτά διότι φέρανε και κόσμο στο Λύκειο που είχε άλλου είδους ενδιαφέροντα. Η Χορωδία των Παιδιών, το Τμήμα Ανάγνωσης και το Τμήμα Τέχνης προσφέρονται δωρεάν από το Λύκειο.
Το Λύκειο συμμετέχει στις Γιορτές Παλιάς Πόλης και διοργανώνει επίσης κοπή της Πρωτοχρονιάτικης Πίτας, παιδικές παραστάσεις, ανταμώματα, ομιλίες και εκδηλώσεις για κοινωνικά ζητήματα. Πώς γίνεται ο προγραμματισμός των εκδηλώσεων σε ετήσια βάση;
Υπάρχει ένα ενδεκαμελές Διοικητικό Συμβούλιο. Κάθε κυρία έχει και κάποια αρμοδιότητα. Πέρα από την πρόεδρο, αντιπρόεδρο, ταμία, γραμματέα, υπάρχουν έφοροι χορού, εθνικών παραδόσεων, λαογραφικού αρχείου, κοσμητείας, ιματιοθήκης. Η ιματιοθήκη είναι η περιουσία του Λυκείου. Σήμερα έχουμε πάνω από 750 φορεσιές, πολλές αυθεντικές και άλλα πιστά αντίγραφα. Κάθε έτος γίνεται ένας προγραμματισμός, από την προηγούμενη χρονιά για την επόμενη. Έχουμε κάποιες εκδηλώσεις οι οποίες είναι δεδομένες και γίνονται σε ετήσια βάση. Από εκεί και πέρα προσπαθούμε να αφουγκραστούμε την κοινωνία. Νομίζω ότι τα τελευταία χρόνια το Λύκειο αρχίζει να δραστηριοποιείται και σε άλλους τομείς. Αρχίζει να εξελίσσεται πολύ και στον κοινωνικό τομέα. Τα πέντε τελευταία χρόνια, από τότε που ήρθε η οικονομική κρίση, αισθανθήκαμε την ανάγκη ότι πρέπει να ενισχύσουμε την κοινωνία, έστω αλλάζοντας την ψυχολογία. Έτσι κάναμε τη «Γειτονιά του Άη Βασίλη» για να έχουμε μια ψυχική ανάταση. Όταν μας ζητείται η βοήθειά μας σε κάτι δεν θα την αρνηθούμε ποτέ. Βλέπουμε ότι, δυστυχώς, όλη αυτή η αλλαγή στη ζωή μας πολλούς ανθρώπους τους έχει επηρεάσει. Δεν θέλουμε να έχουμε στεγανά. Εάν μπορεί κάτι το οποίο θα ωφελήσει τον τόπο, αυτό το πράγμα επιδιώκεται. Με βάση αυτό το σκεπτικό γίνεται ο ετήσιος προγραμματισμός.
Ποιοι είναι οι άμεσοι στόχοι σας;
Πρώτα η παιδική παράσταση στις 14 Μαΐου, που είναι μια ετήσια πρωτοβουλία μέσα στο πλαίσιο των Γιορτών Νεολαίας. Συμμετέχουν τα παιδιά μας μέχρι και την εφηβεία και είναι το επιστέγασμα της προσπάθειας που έχουν καταβάλει όλη τη χρονιά. Είναι κάτι που το χαίρονται και τα παιδιά και οι γονείς τους. Επίσης, στις 14 Μαΐου πάντοτε έχουμε τη Γιορτή της Μητέρας. Φέτος η γιορτή της μητέρας θα αφιερωθεί στις μητέρες της ορεινής περιοχής, στην μητέρα Πομάκα. Θα κάνουμε εκδηλώσεις σε συνεργασία με τον Σύλλογο Πομάκων της Ξάνθης. Οι μάνες έχουν το ίδιο σκοπό: να είναι στηρίγματα στα παιδιά τους. Όμως σε κάποιες κοινωνίες υπάρχουν κάποιες ιδιαιτερότητες και θετικές και αρνητικές. Ακολουθεί το 4ο Πανελλήνιο Πολιτιστικό Αντάμωμα στις 16-18 Ιουνίου. Είναι μια συνεργασία με τη Φιλοπρόοδη Ένωση Ξάνθης και το Ελληνικό Ηλεκτρονικό Κέντρο. Το Λύκειο Ελληνίδων επιδιώκει τη συνεργασία με όλους τους συλλόγους. Θεωρούμε ότι είμαστε συναγωνιστές σε μια προσπάθεια κοινή και όχι ανταγωνιστές. Ήδη έχουμε γύρω στις 25 δηλώσεις από συγκροτήματα από Πάτρα, Αθήνα, Θεσσαλία, Μακεδονία. Ευελπιστούμε αυτό το ενδιαφέρον να αυξηθεί. Υπάρχει, επίσης μία πρόταση που έχουμε για να συμμετέχουμε σε ένα διεθνές φεστιβάλ το οποίο θα γίνει τον Ιούλιο στο Βελιγράδι. Είναι ένα διαγωνιστικό φεστιβάλ και θα θέλαμε να πάμε, γιατί έχουμε πολλά χρόνια να πάμε σε διαγωνιστικό φεστιβάλ. Στις 21-24 Σεπτεμβρίου έχουμε μία πολύ σημαντική διοργάνωση στην Ξάνθη. Έχουμε αναλάβει το Πανελλήνιο Συνέδριο των Λυκείων των Ελληνίδων. Βέβαια θα μπορούσαμε να το πούμε παγκόσμιο, γιατί θαρθούν σύνεδροι απ’ όλο τον κόσμο, όπου έχουμε Λύκεια. Το λέμε, όμως, Πανελλήνιο διότι δεν παύουν και αυτοί να είναι Έλληνες του εξωτερικού. Είναι μία σοβαρή διοργάνωση. Το θέμα του συνεδρίου είναι: «Ο λαϊκός πολιτισμός –γεφύρι που μας ενώνει». Θέλουμε να αναδείξουμε το ρόλο του πολιτισμού και της λαϊκής παράδοσης σε κοινωνίες σαν τις δικές μας, σαν της Θράκης, με ανθρώπους με διαφορετική καταγωγή, κουλτούρα, θρησκεία. Τι ρόλο μπορεί να παίξει ο πολιτισμός ώστε να συμβιώνουμε αρμονικά, ώστε αυτή η διαφορετικότητα να είναι πλεονέκτημα σε μία περιοχή. Να σεβόμαστε όλοι και να μπορούμε όλοι να συνυπάρχουμε και σαν άνθρωποι και σαν πολιτισμοί. Είναι ένα στοίχημα για μας. Θέλουμε να πάει καλά, διότι μέσα από αυτή την εκδήλωση θα αναδειχθεί όλος ο πλούτος της παράδοσης της Θράκης. Θα είναι μία ευκαιρία να γνωρίσουν τη Θράκη και να έχουμε οφέλη και στον τομέα του τουρισμού. Ήδη από την Αυστραλία έρχονται δέκα άτομα. Θα μείνουν δέκα μέρες, διότι είναι πολύ μακριά για να έρθουν για 4-5 μέρες. Αυτά τα συνέδρια γίνονται κάθε δύο χρόνια. Το προηγούμενο έγινε στη Σύρο. Όλοι ομόφωνα αποδέχθηκαν να γίνει εδώ.
Το Λύκειο Ελληνίδων προσπαθεί να συνδέσει το χθες με το σήμερα σε όλους τους τομείς του πολιτισμού δίνοντας ένα μήνυμα αισιοδοξίας και χαράς σε δύσκολα χρόνια. Πόσο εύκολο είναι να μεταδοθεί αυτό το μήνυμα στους νέους ανθρώπους, που δεν έχουν γνωρίσει τις αυθεντικές μορφές του λαϊκού πολιτισμού;
Εκ των πραγμάτων το σήμερα είναι συνέχεια του χθες. Πολλές φορές δεν το έχουμε συνειδητοποιήσει μέσα μας, αλλά η συνέχεια και ο κρίκος υπάρχει. Από κει και πέρα, σωματεία σαν τα δικά μας βοηθούν στο να συνειδητοποιήσουμε κάποια πράγματα, τα οποία μπορεί να τα έχουμε στο μυαλό μας ή και να τα εφαρμόζουμε στη ζωή μας αλλά να μην αντιλαμβανόμαστε πάντοτε συνειδητά ότι είναι η παράδοση, είναι η ρίζα, είναι το ιδεώδες με το οποίο μεγαλώσαμε, είναι αυτό που μας έδωσε το σπίτι μας, το σχολείο μας, η καθημερινή μας παρέα και συντροφιά, είναι αυτό που γεμίζει την ψυχή μας, που μας κάνει να αισθανόμαστε καλύτερα. Πιστεύω ότι αυτή η οικονομική κρίση που έχουμε σήμερα είναι και κρίση αξιών. Και ίσως αυτό είναι το πιο δύσκολο σημείο, γιατί η οικονομία ίσως πιο εύκολα θα συνέλθει απ’ ό, τι να ξαναβρούμε τον εαυτό μας, τις αξίες μας και τα πιστεύω μας. Πιστεύω ότι μας αναγκάζει να συσπειρωθούμε, γιατί δε γίνεται αλλιώς. Ο μόνος τρόπος είναι να στηριχτούμε στο παρελθόν, το οποίο, δόξα τω Θεώ, για τους Έλληνες είναι πολύ γεμάτο, πολύ αξιόλογο, έχει βάθος χρόνου, έχει εμπειρία. Να στηριχτούμε εκεί για να πορευτούμε στο μέλλον.
