ΞΑΝΘΙΩΤΙΚΑ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΜΑΤΣΟΥΚΑ (1934 – 2006)

  Τον Νίκο Ματσούκα τον γνώρισα στη Δημοτική Βιβλιοθήκη της Ξάνθης, που δημιούργησε η ΦΕΞ, μετά τη δώρισε στο Δήμο και τη διηύθυνε ο αείμνηστος Στέφανος Ιωαννίδης. Η Βιβλιοθήκη τότε στεγαζόταν στον επάνω όροφο του κτηρίου που σήμερα είναι το Σπίτι Πολιτισμού της ΦΕΞ. 

  Τον Νίκο Ματσούκα τον γνώρισα στη Δημοτική Βιβλιοθήκη της Ξάνθης, που δημιούργησε η ΦΕΞ, μετά τη δώρισε στο Δήμο και τη διηύθυνε ο αείμνηστος Στέφανος Ιωαννίδης. Η Βιβλιοθήκη τότε στεγαζόταν στον επάνω όροφο του κτηρίου που σήμερα είναι το Σπίτι Πολιτισμού της ΦΕΞ. 

  Επιστήμονας ανερχόμενος ο Νίκος και έφηβος μαθητής εγώ και στη συνέχεια φοιτητής φιλοσοφίας. Τον έβλεπα με θαυμασμό και τον είχα  πρότυπο για τις θεωρητικές ενασχολήσεις του. Το έργο του το γνώρισα λίγο αργότερα, γύρω στα 1970, όταν συνέθεσα το ευρετήριο του περιοδικού «Θρακικά Χρονικά» που εξέδιδε ο Ιωαννίδης και με το οποίο συνεργαζόταν ο Ματσούκας. Το περιοδικό σταμάτησε επί δικτατορίας και ξαναβγήκε το 1972. Πολλά κείμενα του Ματσούκα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην πορεία μου και στις επιλογές μου. Από τότε και ως το θάνατό του είχαμε διαρκή επικοινωνία, ανταλλάσαμε τις εκδόσεις βιβλίων μας, αλληλογραφούσαμε, και όταν ερχόταν στην Ξάνθη τον συναντούσα.

  Θέλω να πω τι θαύμαζα στον Νίκο – το πρώτο και σημαντικότερο: δεν έκρυβε τις ρίζες του και τη φτωχική καταγωγή του. Δεν μεγαλοπιάστηκε που λέμε. Και δεν χάιδευε αφτιά. Σημαντικό που πολύ νωρίς απέβαλε την καθαρεύουσα και έγραφε στη στρωτή δημοτική, καινοτομώντας νομίζω και στον επιστημονικό χώρο του.

 Ο Νίκος Ματσούκας ήταν τακτικός αρθρογράφος του περιοδικού «Θρακικά Χρονικά» που εξέδιδε ο Στέφανος Ιωαννίδης. Από το 1961 ως το 1991, από το τεύχος 1 ως τον τευχότομο 45 έχουμε συνεργασίες του.

  Στην προδικτακτορική περίοδο τα κείμενά του αναφέρονται στο εκπαιδευτικό πρόβλημα, στα ορφικά μυστήρια, στο γλωσσικό πρόβλημα, στη φιλοσοφική αντίληψη των αρχαίων Θρακών για την Αθανασία της ψυχής, τη φιλοσοφία του υπαρξισμού, την πνευματική ζωή σαν θεμέλιο της ηθικής λειτουργίας, το νόημα των παραστάσεων του Ορφέα στη Χριστιανική Τέχνη. 

  Στη νέα περίοδο των Θρακικών Χρονικών, όπου για μερικά χρόνια ήμουν φιλολογικός επιμελητής, το 1972 δημοσιεύθηκε η εργασία για τον Ντοστογιέφσκι και τον Σύγχρονο Υπαρξισμό, το 1974 Υπαρξισμός και Λογοτεχνία και το πεζογράφημά του Η κιβωτός του Νώε, το 1987-8 στον τευχότομο 42 δημοσιεύθηκε η πολυσέλιδη εργασία του «Η Ελληνική παράδοση στο Νίκο Καζαντζάκη» που στη συνέχεια βγήκε σε αυτοτελές βιβλίο. Οι δύο τελευταίες δημοσιεύσεις είναι Έξι ποιήματα δικά του και το 1991 η σημαντική εργασία του «Για τον Ιουλιανό τον Παραβάτη – Εφτά ποιήματα του Καβάφη».

  Από τη αρχή της δικής μου ενασχόλησης με την ιστορία και τον πολιτισμό της Ξάνθης και της Θράκης, το ενδιαφέρον μου για το έργο του Νίκου Ματσούκα είναι διαρκές. Ήδη το 1982  στη «Συνοπτική Ιστορία Θρακικής Λογοτεχνίας» αναφέρομαι στο έργο του, ενώ σε άρθρο μου στα Θρακικά Χρονικά παρουσιάζω το σημαντικό εγχειρίδιο «Ιστορία της Φιλοσοφίας». Σε μεταγενέστερο άρθρο μου με τίτλο «Νίκος Ματσούκας, ο Θεολόγος, ο Φιλόσοφος, ο Θεωρητικός του νεοελληνικού πνεύματος» επιχειρώ μια  γενική προσέγγιση του πλούσιου και ποικίλου έργου του. Επιπλέον, σε εργασίες μου και σε σχετικά σεμινάρια στο Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης αναφέρομαι στον Ορφέα και στα Ορφικά μυστήρια, ενώ χρησιμοποιώ συχνότατα την Ιστορία της Φιλοσοφίας του. Η τελευταία εργασία μου είναι το άρθρο «Ο Θεολόγος και Φιλόσοφος Νίκος Ματσούκας μιλά για τον Νίκο Καζαντζάκη» που περιλαμβάνεται στο βιβλίο που εκδόθηκε το 2018 με τίτλο «Σαν το παλιό κρασί… 60 χρόνια από το θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη». Ευτυχώς την εκτίμησή μου την εξέφρασα όσο ήταν εν ζωή, όπως και με ένα κείμενό μου που διαβάστηκε σε Ημερίδα που οργανώθηκε το 2003 στη Θεολογική του Αριστοτελείου από τους συναδέλφους του. 

  Ας ξαναγυρίσουμε όμως στην Ξάνθη του Νίκου Ματσούκα. Το 1991 δημοσιεύεται η Μυθιστορηματική Αυτοβιογραφία του Νίκου Ματσούκα «Γλυκόπικρες ρίζες». Αποτελεί ένα συναρπαστικό τεκμήριο τοπικής ιστορίας τούτο το πολυσέλιδο λογοτέχνημα. Ξεκινά με τις πρώτες αναμνήσεις του προπολεμικά 4-5 ετών, συνεχίζει με τον πόλεμο – πώς βιώνει την κήρυξη του πολέμου 28 Οκτωβρίου 1940 όντας μαθητής της πρώτης δημοτικού, γερμανοί και βούλγαροι στην Ξάνθη, η ζωή και ο θάνατος στην καθημερινότητα του μικρού Νίκου, ο έρωτας, η φιλία, η θρησκεία, τα γράμματα. Ο Νίκος Ματσούκας με ειλικρίνεια και αμεσότητα μιλά για την ξανθιώτικη πορεία του.

  Ολόκληρες ώρες θα μπορούσαμε να μιλάμε για τις γλυκόπικρες ρίζες του συγγραφέα. Ιδιαίτερα σημειώνω τις σελίδες για την κατοχή και τα χρόνια του εμφυλίου. Θα μπορούσαμε μάλιστα με τους μαθητές και τις μαθήτριες να εξετάσουμε το βιβλίο ως τεκμήριο τοπικής ιστορίας της Ξάνθης.

 Να προσθέσω ένα από τα τελευταία πολυσέλιδα βιβλία του Ματσούκα με τον τίτλο «Μισού αιώνα έργα και όνειρα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης». Στις πρώτες σελίδες αναφέρεται στην Ξάνθη, στην πορεία του και στην απόφασή του να σπουδάσει Θεολογία, ενώ σε κάποια από τις τελευταίες ενότητες αναφέρεται πολύ κολακευτικά για το πρόσωπό μου.

  Μέσα από τα λογοτεχνικά κείμενά του ο Νίκος Ματσούκας παρουσιάζει τον εαυτό του, τις σκέψεις και τις προσδοκίες του, με τρόπο ευαίσθητο και καθαρό. Αν στις «Γλυκόπικρες ρίζες» μίλησε για τις προσωπικές οικογενειακές και κοινωνικές αφετηρίες και διαδρομές, στα μεταγενέστερα λογοτεχνικά έργα παρουσιάζει την ανέλιξή του σε συνάρτηση με τον ευρύτερο νεοελληνικό ορίζοντα.

  Θα τολμούσα να προσθέσω ότι η επιλογή των λογοτεχνικών κειμένων που μεταφράζει απηχούν τον αέρα και την ατμόσφαιρα όπου νιώθει ο ίδιος οικεία και άνετα, πνευματικά. Μεταφράζει Φραντς Κάφκα την «Αμερική» ήδη το 1968, πολλά κείμενα του Κάφκα στη συνέχεια, κατόπιν Μπερδιάγιεφ «Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι» το 1972, αργότερα Χέρμαν Έσσε, Βίλχελμ Ράιχ, Στανιλοάε, Πασκάλ, Ευδοκίμοφ. 

  Το 2000 ο Νίκος Ματσούκας παρουσιάζει το λογοτεχνικό έργο «Ο θαμπός καθρέφτης» με πεζά και ποιήματα. Θεωρώ πολύ τίμιο αυτή τη στιγμή να δώσω το λόγο στον ίδιο τον δημιουργό. Θα μου επιτρέψετε να σας διαβάσω δύο ποιήματά του. Παραπέμπω όμως και σε δύο πεζά που θίγουν ουσιαστικά θέματα (σελ. 28 Πατριώτης και σελ. 54-56 Παιδεία).

ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ

   Στη σφαγή και στο αίμα κυλιέται ο μισός κόσμος

  κι ο άλλος μισός ενημερώνεται κάθε ημέρα.

  από εφημερίδες, ραδιόφωνα και τηλεοράσεις.

  Και δε νοιάζεται μη τυχόν κι αλλάξουν οι όροι:

  αυτός να σφάζεται κι οι άλλοι να ενημερώνονται.

ΜΕΝΕΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ

  Στην παλιά μου γειτονιά δεν έμεινε τίποτα∙

  στην αλάνα που παίζαμε στήσανε πολυκατοικίες,

  ρήμαξαν τους μπαξέδες, γκρέμισαν και το σχολειό.

  Κατάκλειστα, πελώρια κτίρια, χωρίς πόρτες και παράθυρα.

 

  Ψάχνω παλιά λευκώματα, παλιές φωτογραφίες∙

  να ξαναδώ με λαχτάρα δρομάκια, κάγκελα και γλάστρες.

  Μα δεν έχουν ψυχή, δεν μιλάνε.

 

  Ψάχνω με πείσμα στη γειτονιά μου κάτι να βρω.

  Άγνωστοι δρόμοι και γωνιές, άγνωστες ακόμη κι οι φάτσες.

  Μα σε κάποια γωνιά, σ’ ένα ακρινό ανηφόρι,

  μένει ίδια η εκκλησιά, το καμπαναριό, το καλντερίμι.

  Γυρίζω συνέχεια εκεί, οι μνήμες ζωντανεύουν,

  κι η ψυχή μου αναγαλλιάζει.

*

  Είναι όχι μόνο συμβολικό αλλά και ουσιαστικό οι επίγονοι να τιμούν τους προγόνους. Μεγάλη τιμή όχι μόνο για τον τιμώμενο αλλά και για τον τιμώντα η ονοματοδοσία ενός δρόμου, ενός χώρου όπου κινούνται και ζουν άνθρωποι. Παλιά λέγαμε «θα χτυπάει πόρτες σ’ αυτήν την οδό ο ταχυδρόμος». Πάνε τώρα αυτά. Εδώ θα βλέπουν κάθε μέρα εκατοντάδες νέοι και νέες την επιγραφή με το όνομα του Νίκου Ματσούκα, και δεν μπορεί – κάποια ψυχή θα φωτίζεται από το πνεύμα του. Εξάλλου μία και ενιαία είναι η κοινωνία ζώντων και κεκοιμημένων.  

ΣΥΓΧΑΙΡΩ ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΛΥΚΕΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΣΗΜΕΡΙΝΗΣ ΕΚΔΗΛΩΣΗΣ – ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΟΛΟΥΣ ΚΑΙ ΟΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΑΣ

ΚΑΛΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ – ΕΥΧΟΜΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΝΕΑ ΧΡΟΝΙΑ

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2018